Amsterdam - Plantage Middenlaan 24 - Hollandsche Schouwburg

⇐ (532241) monumentenregisterMonumentnummer: 532241

Introductie

Binnen het terrein van de voormalige Hollandsche Schouwburg gelegen monument ter herdenking van de deportatie van de Amsterdamse joden.

Kenmerken

• Datering: 1961-1962
• Architect: Johannes Leupen
• Bouwstijl: ingetogen herdenkingsmonument te midden van ruïne.
• Rijksmonument sinds: 22 juli 2016

Geschiedenis

Na de oorlog was de toekomstige functie van het gebouw jarenlang een bron van controverse. Even leek het alsof de Hollandsche Schouwburg opnieuw in gebruik genomen zou worden. Nog tijdens de oorlog, op 5 juni 1944, werd het voormalige amusementspaleis door de bezetter verkocht aan twee fabrikanten uit Deventer die de zaal voor voorstellingen en concerten te huur aanboden.

Toen de eigenaar in 1946 toestemming vroeg het tot dan toe besloten Piccadilly Theater als openbaar theater of bibliotheek te exploiteren, barstten protesten los. Pamfletten en artikelen van onder anderen Jacob Soetendorp (1914-1976), toen redacteur van het Nieuw Israelietisch Weekblad, en de socialist Sam de Wolff (1878-1960) leidden in 1946 tot oprichting van een breed samengesteld Comité Hollandsche Schouwburg, onder erevoorzitterschap van Prins Bernhard. Binnen een jaar was het benodigde geld voor de aankoop bijeen – de eigenaar was echter pas twee jaar later bereid het pand af te staan. Het Comité, waarin ook prominente Amsterdammers als dominee Johannes Jacobus Buskes (1899-1980), pastoor Willem Nolet (1885-1965) en opperrabbijn Justus Tal (1881-1954) zitting hadden, droeg het gebouw vervolgens in 1950 over aan de Gemeente Amsterdam, op voorwaarde dat het gebouw gedurende 25 jaar ‘niet voor doeleinden van vermaak te bezigen en er een ruimte in te reserveren tot het inrichten van een ‘chapelle ardente’ – een rouwkapel. Het zou nog enkele jaren en talloze onuitgevoerde plannen duren voordat de Amsterdamse gemeenteraad in november 1958 besloot het gebouw in te richten als ‘algemene herdenkingsplaats.’ In het kielzog van de sanering van de voormalige jodenbuurt – de huizen waren tijdens de Hongerwinter van hout beroofd en tot ruïnes vervallen - was het bouwvallige interieur van de Schouwburg al eerder gesloopt.

Op 4 mei 1962 – 70 jaar na de opening van het theater – kon burgemeester Gijs van Hall (1904-1977) de door architect Johannes Leupen (1901-1985) ontworpen herdenkingsplaats plechtig inwijden. Het monument bestaat uit de gevel en het achterliggend restant van de voormalige Hollandsche Schouwburg. Daarachter gelegen binnenplaats met galerijen, monument en ruïne van de toneeltoren ter herdenking van de van hier uit gedeporteerde Amsterdamse joden. Onderin het schouwburgdeel een chapelle ardente met de namen van de gedeporteerden. Terreininrichting, met bestrating en besloten, onverharde tuin.

De achter de overeind gebleven voorbouw van de vrm. schouwburg gelegen open ruimte wordt aan beide zijden geflankeerd door een overdekte galerij. Voor het vrm. toneel staan, in twee rijen naast elkaar, drie banken. Van de voormalige toneeltoren resten nog zorgvuldig gecomponeerde ‘ruïneuze’ muurfragmenten, welke naar het midden van de ruimte schuin aflopen. In het midden van het vrm. toneel staat het monument ter herdenking van de gedeporteerden: een obelisk van basaltlava geplaatst op een liggende davidsster. De ruimte achter de obelisk wordt afgesloten door een hardstenen plaat met, in typografie van Sem Hartz, de tekst: “ter herinnering aan hen, die van deze plaats werden weggevoerd 5700-5705 / 1940-1945”.

In de ‘chapelle ardente’ aan de zijkant direct achter de voorgevel, stond een monument naar ontwerp van Léon Waterman. Dit heeft in 1993 plaatsgemaakt voor een wand waarin de familienamen van de gedeporteerden oplichten.

Kunstwerk

1. Obelisk op sokkel in de vorm van een davidsster en hardstenen plaat met herdenkingstekst.

Monumentale waarde

De Hollandsche Schouwburg is een van de belangrijkste monumenten van de Jodenvervolging in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit gebouw behoort samen met Museum Het Anne Frank Huis, het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en Nationaal Monument Kamp Vught tot de vier belangrijkste Nederlandse ’lieux de mémoire’ waar de Sjoa centraal staat. Van die vier plaatsen heeft de Hollandsche Schouwburg voor de joodse gemeenschap de grootste betekenis bij het gedenken van de Holocaust, getuige de gedenkplechtigheden op Jom Hasjoa en op 4 mei. Toch komt de Hollandsche Schouwburg niet voor in het vierde deel van het standaardwerk Plaatsen van herinnering, dat aan de twintigste eeuw gewijd is. Dat is des te vreemder omdat het hier gaat om het grootste nog bewaarde gebouw in zijn soort in Nederland, waar naartoe de meeste in Nederland woonachtige Joden verzameld zijn en vanwaar zij gedeporteerd zijn. Vlakbij het Auschwitz monument, het Verzetsmuseum, het voormalige Meisjesweeshuis, de Portugese Synagoge en het Joods Historisch Museum is het centraal gelegen in de hoofdstad, de stad waar nog steeds de meeste joden wonen en waar nieuw joods leven opnieuw tot bloei is gekomen.

Bronnen en verwijzingen

• Beeldbank RCE Meer foto's van dit rijksmonument
• Monumenten in Nederland Ronald Stenvert e.a., Monumenten in Nederland: Noord Holland - Amsterdam, 2006, p. 136
• Website Hollandsche Schouwburg

Zie ook

Artikelen

• Rijksmonumenten
• Wederopbouwmonumenten

Hoort bij deze thema's

• Monumenten
• Wederopbouw 1959-1965

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

---