Rotterdam - Sommelsdijkstraat 45 - St. Bavokerk

⇐ (532247) monumentenregisterMonumentnummer: 532247

Introductie

St. Bavokerk met vrijstaande klokkentoren, pastorie, voorplein met keermuren en trappartij, groenaanleg.

De kerk vanuit het zuiden, 2008. Foto door Wikifrits, Wikimedia Commons, publiek domein.

Kenmerken

• Datering: 1958-1960
• Architect: H.N.M. Nefkens
• Kunstenaar: Bob Zijlmans
• Bouwstijl: naoorlogs modernisme
• Rijksmonument sinds: 11 april 2019

De rooms-katholieke St. Bavokerk ligt midden in de Rotterdamse uitbreidingswijk Pendrecht, aan een doorlopende weg met groenzone. De kerk is een van de toonaangevende, vernieuwende ontwerpen van de architect Harry Nefkens (1918-2018). Het ontwerp van de vierkante kerkzaal met plat dak betekende een radicale breuk met de traditionele katholieke kerkbouw van voorheen. Het dak hangt aan een uitwendig zichtbare constructie van gewapend betonnen spanten; door de horizontale vensterzone lijkt het dak inwendig optisch te zweven. De zuidgevel is voorzien van een doorlopende glas-in-betonwand, zogenaamde claustra's van schokbeton, met voorstellingen van de kunstenaar Bob Zijlmans. Aan de oostzijde staat een vrijstaande, opengewerkte klokkentoren met wijzerplaten.

Geschiedenis

Van 1955 tot en met 1960 noodkerk aan Sommelsdijkstraat 25, gebouwd nog iov Stichting fonds voor kerkenbouw, nog vanuit het bisdom Haarlem. Ook door Nefkens. De Bavokerk is sinds de samenvoeging van twee parochies van Zuidwijk en Pendrecht in 2004 de thuisbasis van de nieuwgevormde parochie van O.L.V. van Lourdes. De naamgeving van de kerk verwijst naar de verdwenen middeleeuwse Bavokerk van het voormalige dorp Pendrecht.

De kerk is al meteen volgens principes van Tweede Vaticaans Concilie opgezet: veel contact met de gelovigen en de mis werd van aanvang aan met het gezicht naar de parochianen opgevoerd. Doopvont ook centraal, op het priesterkoor. Voor de tijd typische elementen in de kerk verwerkt, die zowel verwijst naar elementen die al eerder werden ontwikkeld, als vooruitwijst naar nog verder te ontwikkelen elementen: de ontwikkeling van een dagkerk, parochiecentrum met twee zalen, een verhoogd voorplein, glas in betonwand, de vrijstaande klokkentoren, de gesloten entreegevel met uitspringend entreeportaal, de buiten het gebouw geplaatste portaalspantconstructie. Tijdens zondagsdiensten vormt de dagkerk extra zitruimte. Dit was ook een kritiekpunt. Dat het niet erg modern was omdat in de jaren dertig t.a.v. dergelijke experimenten al was geconcludeerd dat het nadelig was voor de beleving van de gemeenschap van gelovigen, omdat een deel van de gelovigen een beetje weggeschoven werd.

Positionering architect: Architect Nefkens was een van de toonaangevend architect uit de wedeopbouwperiode, die bovendien veel kerken heeft gebouwd in het jonge bisdom Rotterdam (1956). In zijn latere levensloop werden duidelijk andere accenten gelegd in zijn loopbaan; samenhangend met de andere rol die hij zich als architect en ontwikkelaar, eigenbouwer kreeg. Accent op economie i.p.v. op scheppende creativiteit.

Omschrijving

Stedenbouwkundige situering

Situering van het complex langs doorgaande weg (hoofdweg) door zuidelijke tuinwijken van de stad die ten zuiden van de parkgordel Zuiderpark zijn aangelegd na WOII. De kerk is onderdeel van de naoorlogse tuinwijk in Rotterdam-Zuid en heeft een markante situering op een straathoek waarbij ook strakke belijning van omzomende gazons een rol speelt. Belangrijkste vertrekken van pastorie met uitzicht op de doorgaande Slinge; De kerk met pastorie is gelegen in de door architect-stedenbouwkundige Lotte Stam-Beese op basis van stempels ontworpen tuinwijk Pendrecht in Rotterdam-Zuid, die tussen 1950 en 1965 werd bebouwd met woningen en wijkvoorzieningen door verschillende (Rotterdamse) architectenbureaus. De kerk is binnen de wijk onderdeel van een complex met door hetzelfde architectenbureau als een geheel ontworpen scholen op een terrein tussen de Slinge, Sommelsdijkstraat, Kerkwervesingel.

Exterieur

Het kerkgebouw met pastorie bestaat uit een compositie van twee platgedekte doosvormige volumes en een vrijstaande slanke klokkentoren. De hoofdvolumes van de kerk (hoogste volume) en de pastorie (twee bouwlagen) zijn met elkaar verbonden door een eenlaags tussenlid waarin zich consistorie en entree tot de onder de kerk gelegen parochieruimtes bevindt. De klokkentoren staat vrij, maar is met het geheel verbonden door de situering op een verhoogd voorplein. Het kerkelijke complex is opgenomen in een strook met bijzondere functies (confessionele ? scholen, kerk) binnen de woonwijk Pendrecht. Aan straatzijden zijn pastorie en kerk met groenaanleg (gazon en lage heesters bij de kerk, tuinaanleg bij de pastorie) van openbare weg afgescheiden.

Het kerkgebouw ligt parallel aan de hoofdweg, met expressief behandelde en door glas-in-beton geopende gevel aan de hoofdweg en voorplein met vrijstaande klokkentoren (campanile). De pastorie is ondergebracht in een zelfstandig volume, dat door een tussenlid is geschakeld aan het kerkgebouw. Het voorplein is ten opzichte van het straatniveau verhoogd aangelegd, en bereikbaar via enkele treden in het verlengde van de kerk. Het ingaan van de kerk wordt hierdoor architectonisch ondersteund en begeleid.

De façade van de kerk is hierbij vanwege zijn geslotenheid een soort achterwand van het voorplein, maar door het in de as van de hoofdkerk geplaatste entreeportaal, kan vanaf het voorplein wel rechtstreeks op het altaar worden gekeken. Het betreden van een kerk wordt door de inzet van deze middelen een ‘belevenis’. De blinde kopgevels van de kerk, zowel in het interieur als in het exterieur, zijn verlevendigd door/uitgevoerd in verzorgd schoon metselwerk in gele steen die door de opvallend brede voeg een bescheiden expressie vertoont.

Gebouw: constructietechniek

Portaalconstructies in beton, gedeeltelijk dragende wanden; het dak is opgehangen aan de betonconstructie. De constructiewijze van de kerk met zeven gewapend betonnen portaalspanten, een kenmerkende constructiewijze die in de periode na WOII te vinden is bij onder andere stationsgebouwen, gymzalen en kantines, is zichtbaar aan het exterieur. De spanten die de kerk dragen (of: waaraan het gebouw is opgehangen) zijn van buiten nadrukkelijk aanwezig en verlenen het gebouw, ook door hun onderlinge verhouding, maatvoering en de iets toelopende vorm, een bijzondere, poëtische expressie. De ruimte wordt aan een zijde geheel bepaalt door de volledig geopende zuidwand van de kerk, versierd met een monumentale glas-in-betonvoorstelling waarbij de glaspanelen gevat zijn in gestapelde schokbetonnen elementen.

Het gebouw is sober in zijn hoofdtoon, maar kent toch een grote variatie aan materialen en afwerkingen. Het gewapend beton van de spanten (en van de uitgebouwde entreepartij) is gedeeltelijk gebouchardeerd, In contrast met de geopende oostgevel zijn de noord en zuidgevel gesloten wanden van lichtgekleurd metselwerk. Behalve de betonnen spanten en de gestapelde prefab elementen, ook sierbeton toegepast voor raamomlijstingen (dagkerk). In de klokkentoren een stalen spiltrap die zichtbaar is en mede de expressie bepaalt.

Interieur: indeling

Parochiekerk bestaat uit een ongedeelde hoofdkerkruimte of zondagskerk van oorspronkelijk 535 zitplaatsen, eindigend in het liturgisch centrum, en haaks op het liturgisch centrum een kleinere dagkerk van oorspronkelijk 120 zitplaatsen ingericht in de noordelijke nevenruimte (annex, zijbeuk). Deze asymmetrische opzet bepaalt ook de inwendige dispositie. Portaalspanten bepalen expressie, maar belemmeren door hun plaatsing niet het vrije zicht op het liturgisch centrum.

In de pastorie een gang aan de noordzijde met bijzondere trap met opgehangen treden; en houten wand waarachter dienstruimten en kasten. Aan de straatzijde woon- en slaapvertrekken.

Interieur: techniek en materialen

Veelheid aan moderne en traditionele materialen op moderne manier toegepast. Zichtbare beton van de hoofddraagconstructie en de gestapelde betonelementen, gesloten wanden in schoon baksteen metselwerk. Vloeren belegd met natuursteenscherven, behalve onder de altaren waar rechthoekige platen zijn toegepast. Het priesterkoor in contrasterend geel ten opzichte van de zwart-grijze vloer van de gemeenteruimte. Plafond van houten delen, terwijl boven de tribune (balkon) groen gesausde houtwolcementplaten zijn toegepast. Natuursteen (Altra kwartsietscherven (vloer schip); Jura marmerplaten (vloer priesterkoor); scherven Solnhofener (vloer priesterkoor)); vurenhout (plafond schip); Stalen ramen. Unit in de annex voorzien van smalle houten delen in bijzondere (tropische) houtsoort.

Kunstwerken, orgels, gedenktekens, meubels die onderdeel zijn van het monument

De kunstwerken die onderdeel uitmaken van het casco en de overige vaste onderdelen van het kerkinterieur zijn nog vrijwel volledig aanwezig. In het interieur bevinden zich ook roerende elementen met bijzondere waarde. Hiervoor zij verwezen naar de inventarisatie van het bisdom.

De communiebanken (eenvoudige houten lijsten op metalen staanders) uit de bouwtijd zijn niet meer aanwezig. In de natuursteen schervenvloer van het priesterkoor zijn de dichtgesmeerde bevestigingspunten van de communiebanken nog als verwijzing aanwezig.

Het orgelinstrument uit 1961 (thans niet meer op de galerij maar links naast het priesterkoor in de hoofdkerkruimte opgesteld) vertegenwoordigt geen monumentale waarde op rijksniveau. (mededeling orgelafdeling, RCE, dd. 2012).

Het zijaltaar (tafel van hout en metaal – nog aanwezig in het gebouw?) Priesterkoor, aan de westzijde van de (vroegere) altaren; op de kruising van kerk en dagkerk, 1960

Kruisbeeld hangend, 1960 Gerard Hack-Rutten, Maastricht

Sacramentshuisje/ (op altaar)

nr. 1. Materiaal/techniek: glaskunstwerk; glas-in-lood, glas-in-beton; glas in claustra’s (schokbeton elementen); polychroom; Locatie (in/aan het beschermde monument): het kunstwerk vormt de gehele zuidgevel van het kerkgebouw (hoofdkerkruimte); Kunstenaar: Marinus (Bob) Zijlmans (1918-1992). Voorstelling, van links naar rechts: Het Laatste Avondmaal (brood, wijn en vis en de portretten van Christus en de twaalf apostelen); het Lijden van Christus (het kruis met daaromheen afbeeldingen van de Hof van Olijven, de handwassing van Pilatus, de gesel, doornen-kroon en spijkers, de mantel, de dobbelstenen en de kraaiende haa); de Opstanding (herrijzende phoenix). Datering 1960 (datering ante quem op basis van bouwtijd kerk)

nr. 2. Materiaal/techniek Glaskunstwerk: glas-in-lood (serie van 6 ramen). Locatie (in/aan het beschermde monument): naast elkaar in de noordgevel (dagkerk). Kunstenaar: Marinus (Bob) Zijlmans (1918-1922). Voorstelling: De boodschap aan Maria; De geboorte van Jezus; en 4 meer. Datering 1960

Nr. 3. Materiaal/techniek: mozaïek (wandmozaïek)- Keramisch/schervenmozaïek (polychroom). Locatie (in/aan het beschermde monument). Aan de voorgevel, maakt onderdeel van de entreepui die verder nog bestaat uit twee stel deuren in het vooruitgeschoven portaal. Kunstenaar Marinus (Bob) Zijlmans, 1918-1992. Voorstelling: De Heilige Bavo. Datering 1960. Afmetingen: ter grootte van een stel entreedeuren

nr. 4. Materiaal/techniek Gevelsculptuur; reliëf; keramiek. Locatie (in/aan het beschermde monument): aan de voorgevel, direct boven het entreeportaal. Kunstenaar: atelier St. Joris te Beesel; (Piet) Schoenmakers (1919-2009). Voorstelling: Jezus met zijn leerlingen op het meer van Genesareth. Datering 1959 (terminus ante quem op basis van bouwtijd Onze Lieve vrouw Onbevlekt Ontvangen)). Toelichting: In 2004 aan de Bavokerk geplaatst. Oorspronkelijk gemaakt voor de parochiekerk Onze Lieve vrouw Onbevlekt Ontvangen in de wijk Zuidwijk in Rotterdam (Slinge 126, architect H. Nefkens) en aldaar in 1959 aan de voorgevel geplaatst. In 2004 is de kerk gesloten en zijn de Bavokerk en OLVOO gefuseerd. In augustus 2010 is de OLVOO gesloopt. Afmetingen: ca. 3x3 meter

nr. 5. Materiaal/techniek Hoofdaltaar; sarcofaagaltaar; gepolijste hardsteen (sokkels) en gepolijste “verde aver” platen (groene Italiaanse marmersoort). Locatie (in/aan het beschermde monument): priesterkoor, op een verhoging van platen juramarmer. Datering 1960

Nr. 6. Materiaal/techniek Zitbanken; hout, metalen voet, vilten knielkussens aan haakjes. Locatie (in/aan het monument): nog xxx stuks in de zondagskerk – in andere ruimten vervangen door stoelen of verplaatst naar zondagskerk. Datering 1960

nr. 7. Materiaal/techniek Sacramentsaltaar: natuursteen. Locatie (in/aan het beschermde monument): op het priesterkoor (achter het hoofdaltaar). Datering 1960

nr. 8. Materiaal/techniek Doopvont: juramarmer (gepolijst). Metalen deksel. Locatie (in/aan het beschermde monument): priesterkoor, rechts op enige afstand van de altaren. Datering 1960

Waardering

Cultuurhistorische waarde

De kerk is een gaaf en goed voorbeeld van katholieke kerkenbouw uit de periode van de latere wederopbouw, in het bijzonder verbonden met de bouw van nieuwe woonwijken en de opbouw van een nieuw bisdom in Zuid-Holland. De kerk is nauw verbonden met de planning en ontwikkeling van de wijk Pendrecht en de daaraan ten grond liggende wijkgedachte. Bij deze kerk is sprake van een gesublimeerde toepassing van moderne (spant)constructies; Daarmee wordt op een bijzondere manier een constructiewijze toegepast die typisch is voor de wederopbouwperiode. De kerk is van belang door de moderne opzet van het interieur waarin al gepreludeerd werd op het Tweede Vaticaans Concilie.

Architectuur- en kunsthistorische waarde

De kerk is van belang voor de geschiedenis van de architectuur en de bouwtechniek vanwege de toepassing van moderne materialen, de met het modernisme verbonden esthetische verzorging van de moderne constructie. De kerk is een goed voorbeeld van het oeuvre van een jong architect (Nefkens) na de Tweede Wereldoorlog, die een grote reeks kerkgebouwen en woongebouwen op zijn naam heeft. De kerk heeft belangrijke esthetische kwaliteiten vanwege de wijze waarop hier de constructie van portaalspanten is toegepast. Er is sprake van hoogwaardige kunsttoepassingen en integratie van glas-in-beton en architectuur, als wezenlijk onderdeel van afwisseling gesloten en open als onderdeel ruimtevorming kerk. Door de verbindingen buiten en binnen is sprake van bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur.

Situationele en ensemblewaarde

Er is een duidelijke ruimtelijke en historisch-functionele samenhang van het kerkgebouw, het voorplein en de vrijstaande klokkentoren, de pastorie en de omringende groenaanleg. De kerkgebouwen en de vrijstaande klokkentoren zijn beeldbepalend in de wijk.

Gaafheid en herkenbaarheid

Het geheel van kerk, voorplein, klokkentoren en pastorie is zowel uit- als inwendig compleet en grotendeels gaaf bewaard gebleven. Het materiaalgebruik en de detaillering zijn nog grotendeels authentiek. De kerk wordt nog altijd als zodanig gebruikt. Situering gehandhaafd/beeldbepalende waarde en betekenis binnen aanleg wijk nog aanwezig, ondanks aanpassingen aan delen van deze wijk.

Zeldzaamheid

Vanwege de kwaliteit en compleetheid en opvallende behandeling van de constructie is het kerkgebouw van Nefkens opvallend in de reeks kerkgebouwen uit de periode, en door sloop inmiddels zeldzaam geworden.

Bronnen en verwijzingen

• Dorine van Hoogstraten, Ben de Vries; tekstredactie Els Brinkman. Monumenten van de wederopbouw, Nederland 1940-1965: opbouw en optimisme. Rotterdam: NAi010 Uitgevers, 2013
• Monumenten in Nederland Ronald Stenvert e.a., Monumenten in Nederland: Zuid Holland - Rotterdam, 2004, p. 431
• Platform Wederopbouw Rotterdam
• Reliwiki
• Wikipedia

Zie ook

Artikelen

• Rijksmonumenten
• Wederopbouwmonumenten

Hoort bij deze thema's

• Thema/Kerkelijke ensembles (Let op: pagina bestaat niet.)
• Kerken
• Kerkenvisies
• Thema/Religieuze gebouwen (Let op: pagina bestaat niet.)
• Wederopbouw
• Wederopbouw 1959-1965
• Monumenten

Trefwoorden

Rotterdam, Pendrecht, Sommelsdijkstraat, Bavokerk, Nefkens

Specialist(en)

• Albert Reinstra
• Herman Wesselink

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

---