Leidschendam - Burgemeester Sweenslaan 5 - Sint Joseph Opifexkerk

(532448) monumentenregister Monumentnummer: 532448

Introductie

Kerk met pastorie, kosterswoning en losstaande klokkentoren.

Kenmerken

• Datering: 1961-1963
• Architect: H.C. van de Leur
• Bouwstijl: naoorlogs modernisme
• Rijksmonument sinds: 31 juli 2019

De voormalige rooms-katholieke St. Joseph Opifexkerk staat in de uitbreidingswijk De Heuvel in Leidschendam, die vanaf 1959 tot stand kwam. De kerk was de tweede rooms-katholieke parochiekerk van Leidschendam sinds 1853. De Heuvel is een ruim opgezette wederopbouwwijk, waarin onder andere een katholieke, een hervormde en een gereformeerde kerk werden opgenomen, midden in het groen. Het werd de stedenbouwkundige afspiegeling van de naoorlogse verzuilde samenleving, waarin geen van de kerkgebouwen boven de andere mocht domineren. Het kerkontwerp is gemaakt volgens de liturgische opvattingen van het Tweede Vaticaans Concilie dat in 1962-1965 plaatsvond. In 2018 is de kerk wegens teruglopend kerkbezoek gesloten en vervolgens in gebruik genomen door een koptisch orthodoxe gemeenschap.

Geschiedenis

In 1959 werd gestart met de bouw van een nieuwe wijk, De Heuvel. Deze wijk maakte deel uit van een groot woningbouwproject dat meerdere wijken omvatte. Prof. ir. W. de Bruyn was verantwoordelijk voor het plan waarin ca 250 ha weide- en tuinbouwgebied de basis vormde en waarbij de visie werd bepaald door de toenmalige sociologische inzichten. De belangrijkste uitgangspunten werden door de toekomstige bewoners ingebracht: wonen aan een straat en wonen in de natuur. Een grote centrale ruimte werd ingericht voor alle buurtvoorzieningen. In deze context mocht architect Hendrik Christiaan van de Leur (1898-1994) een nieuwe kerk ontwerpen en bouwen. Van de Leur was sinds 1929 als zelfstandig architect gevestigd in Nijmegen en vanaf 1936 bisschoppelijk inspecteur voor het Bisdom ‘s-Hertogenbosch. Geschoold in de traditionele stijl onder Dom Bellot ontwikkelde Van de Leur na de Tweede Wereldoorlog meer een moderne stijl van bouwen. De St. Joseph Opifexkerk is een van zijn laatste kerken.

Omschrijving

Exterieur

In het grondvlak twee haaks gesitueerde rechthoekige volumes, de kerkruimte over één bouwlaag, de woningen over twee bouwlagen en een hoger oprijzend cilindervormig bouwdeel boven een deel van de kerkzaal vormt. De kerkzaal is verticaal geleed met stroken glas-in-lood vensters. Ook de lage delen hebben een verticale geleding van open delen tussen penanten, maar door hun brede gevels en beperkte hoogte van één bouwlaag is de werking toch vooral horizontaal. Een bijzonder accent, zichtbaar in het exterieur door de koepel met glas-in-lood, vormt de doopkapel. Aan de achterzijde van de kerkzaal uitgebouwde biechtstoelen. In het lage deel van de kerkruimte de entreepartij. In het westelijke volume de pastorie en kosterswoning. De losstaande klokkentoren met luidklok toont in zijaanzicht een kruisvorm.

Gebouw: constructietechniek

De kerk is opgemetseld in zachtgele baksteen afgedekt door een plat dak met brede betonnen rand. De dakconstructie boven het verhoogde deel van de kerkzaal bestaat uit beton met spanten in waaiervorm. De vrijstaande toren is opgebouwd uit dezelfde gele baksteen als de kerk en heeft een betonnen dekplaat en een koperen afdekking van de luifel boven de luidklok.

Interieur: indeling

Ronde kerkzaal met verticale stalen ramen met glas-in-lood. Dak met betonnen spanten en lichtkoepel boven het celebratiealtaar. Centrale opstelling. De kerkzaal loopt door in de lagere aanbouw. Zowel in de lichte kerkzaal als in de lagere aanbouw zijn zitplaatsen. Het liturgisch centrum is met een diagonale as door het gebouw verbonden met de doopkapel. Deze heeft een verdiept bassin belegd met een marmermozaïek (voorstelling met vissen) en wordt bekroond door een lichtkoepel met glas-in-lood. Links van de kerkzaal meerdere ruimtes waaronder de sacristie. Rechts van de kerkzaal de rechthoekige vleugel met een bijeenkomstruimte en de beide woningen. Zeer eenvoudige afwerking.

Interieur: techniek en materialen

De vloer van de kerkzaal is van kwartsiet-scherven.

Kunstwerken/orgels/gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument

nr. 1. Ramen. Materiaal/techniek: glas-in-loodramen. Locatie (in/aan het beschermde monument): langwerpige stroken in de kerkzaal, maar ook kleinere ramen elders. Kunstenaar: onbekend. Voorstelling: zowel figuratieve voorstellingen als gekleurd glas in geometrische patronen. Datering 1962.

nr. 2. Sacramentsaltaar. Materiaal/techniek: beton. Locatie (in/aan het beschermde monument): in de kerkzaal (verplaatst). Kunstenaar: H.C. van de Leur. Datering mei 1962

nr. 3. Reliëf. Materiaal/techniek: beton, gepatineerd. Locatie (in/aan het beschermde monument): boven de entree aan de Burgemeester Sweenslaan 9. Kunstenaar: Wilhelmus Maria Pim van Moorsel. Voorstelling: ‘Driekoningen-afweerzegen’ met tekstband, 19*C*M*B*63. Datering 1963

Waardering

Cultuurhistorische waarde

Als uiting van de wijkgedachte waarbij de kerk een centrale positie inneemt, in dit geval herkenbaar door de ligging aan het open voorterrein en omgeven door andere sociale voorzieningen. De kerk is in historisch-ruimtelijk opzicht van belang omdat het gebouw gelijktijdig met de aanleg van de nieuwe stadswijk is ‘mee-ontworpen’.

Architectuur- en kunsthistorische waarde

De kerk is van architectuurhistorische waarde als uniek vormgegeven modernistisch kerkgebouw, als voorbeeld van pseudo-centraalbouw waarbij alle zichtlijnen naar het altaar leiden en vanwege de meervoudige plattegrond. De kerk representeert het gedachtegoed van Van der Leur dat ‘architectuur geen verhulling moet zijn, maar onderdeel van het geheel’. De kerk is van hoogwaardige esthetische kwaliteit vanwege de geheel open indeling van de kerkplattegrond en vanwege het veelvuldig toegepaste glas-in-lood dat door zijn voorstelling bijdraagt aan de liturgie en door zijn kleur aan de sacrale sfeer van de ruimte. Het effect van het licht dat recht van boven op het altaar valt lijkt geïnspireerd op Italiaanse barokkerken (door de verplaatsing van het altaar is dit effect verdwenen). De kerk dateert uit de late Wederopbouwperiode, toen het was toegestaan rijkere bouwmaterialen te ornamentiek en/of monumentale kunst te gebruiken.

Situationele en ensemblewaarde

De kerk is het dominante onderdeel in het groene, door dubbele reeksen flatgebouwen omsloten carré, dat de wijk “De Heuvel” vormt en kort voor de bouw van de kerk werd aangelegd. De kerk is opvallend door zijn afwijkende vorm: rond in een verder rechtlijnig ingerichte omgeving. Het centrum van de wijk wordt gevormd door een groene ruimte met grasvelden, waterpartijen en bomen/heesters. De centrumfuncties waaronder twee kerken en een school zijn hier gevestigd.

Gaafheid en herkenbaarheid

Wat gaafheid en herkenbaarheid betreft heeft het exterieur van de kerk niet aan betekenis ingeboet. Er is niets bijgebouwd of afgebroken. Het exterieur van de herkenbaarheid van ex- en/of interieur; zijvleugel (met voormalige pastorie en kosterswoning) is gewijzigd door de plaatsing van kunststof vensters. Het interieur is qua ruimte en lichtval dat van 1960. De meest ingrijpende wijziging is de verwijdering van het bankenplan en het doopvont, de verplaatsing van het altaar en de plaatsing van de gebogen expositiewanden (2007). De oorspronkelijke vloer is behouden. Het gebruik van bijzondere bouwmaterialen en de in het interieur opvallende, betonnen dakconstructie met waaiervormige ribben, bepalen nog steeds de bijzondere belevingswaarde van kerk en toren. Met name door de klokkentoren, onverminderd als zodanig herkenbaar. De kerk is nog steeds van belang als hoofdelement in het carré van flatgebouwen, dat ondanks latere gebouwen niet wezenlijk is veranderd.

Bronnen en verwijzingen

• Besluit Officieel besluit van de rijksoverheid tot het aanwijzen van dit rijksmonument.
• Besluitmotivering Toelichting van de redenen voor het aanwijzen van dit rijksmonument.
• De kerk op Wikimedia
• Dorine van Hoogstraten, Ben de Vries; tekstredactie Els Brinkman. Monumenten van de wederopbouw, Nederland 1940-1965: opbouw en optimisme. Rotterdam: NAi010 Uitgevers, 2013
• Monumenten in Nederland Ronald Stenvert e.a., Monumenten in Nederland: Zuid Holland - Leidschendam, 2004, p. 334
• Persbericht aanwijzing kerkgebouw
• Reliwiki
• Website Dom Bellot en Van de Leur

Zie ook

Artikelen

• Rijksmonumenten
• Rijksmonumenten - Wederopbouw (1940-1965)

Hoort bij deze thema's

• Kerkelijke ensembles
• Kerken
• Kerkenvisies
• Religieuze gebouwen
• Wederopbouw
• Wederopbouw 1959-1965

Begrippen

Modernisme, pastorieën, klokkentorens, glas-in-loodramen, wederopbouw en Wederopbouwperiode

Specialist(en)

• Albert Reinstra
• Herman Wesselink

Meer informatie Meer over het monumentenregister en het rechtsgevolg van de aanwijzing tot rijksmonument is te vinden op cultureelerfgoed.nl/monumenten.

Meer over de omvang en reikwijdte van de bescherming van specifiek dit monument is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister en de leeswijzer.