Wassenaar - Meijendel - Waalsdorpervlakte
< Rijksmonumenten⇐ (532526) monumentenregisterMonumentnummer: 532526
Introductie
Fusillade- en herdenkingsterrein op de Waalsdorpervlakte, vier op een rij geplaatste kruisen met herdenkingsmuur en plaquette daarvoor, twee losse herdenkingskruisen genaamd Geuzenkruis en Represaillekruis, en Bourdonklok
Kenmerken
- Aangelegd sinds: 1946 plaats van herdenking
- Ontwerper: Marcus Marinus Oosenbrug, oud-verzetsstrijder en steenhouwer (gedenkmuur); firma Petit en Fritsen te Aarle-Rixtel (Bourdonklok)
- Rijksmonument sinds: 31-08-2021
Aanleiding voor de bescherming
Tijdens de parlementaire behandeling van de Erfgoedwet in 2016 heeft de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) aangekondigd verkenningen uit te voeren, vooruitlopend op een mogelijk aanwijzingsprogramma voor rijksmonumenten. Dit voornemen is opgenomen in de Toelichting op de ‘Beleidsregel Aanwijzing rijksmonumenten en wijziging rijksmonumentenregister Erfgoedwet’ van 30 juni 2016. Daarop heeft eind 2017 de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) vier verkenningen in gang gezet. Twee van deze verkenningen, naar herinnerings- en herdenkingscultuur in Nederland én naar militair erfgoed, hebben geleid tot de aanwijzing als rijksmonument van het Oranjehotel en de Waalsdorpervlakte. Eén van de conclusies uit de verkenning militair erfgoed luidde dat er sprake was van een rijk en omvangrijk bestand aan erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog en dit erfgoed goed wordt beschermd. Een beperkt aantal aspecten ontbrak of was ondergewaardeerd in de door overheden beschermde collectie onroerend erfgoed van de Tweede Wereldoorlog. Eén van deze lacunes betrof objecten of plekken die herinneren aan het verzet, zoals het Oranjehotel in Scheveningen en de Waalsdorpervlakte in Wassenaar. Daarop heeft de minister besloten deze beide als rijksmonument te beschermen.
Voor meer context, zie de Ontstaansgeschiedenis van het rijksmonumentenbestand.
Relatie tot het Oranjehotel
Ruim 250 gevangenen uit het nabij gelegen Oranjehotel zijn naar de Waalsdorpervlakte vervoerd om daar te worden gefusilleerd. De Waalsdorpervlakte is tegelijk met het Oranjehotel aangewezen als rijksmonument. Hiermee wordt de relatie tussen beide benadrukt.
Geschiedenis
Voorgeschiedenis
De Vlakte van Waalsdorp is een schijnbaar ongerept duinlandschap, onderdeel van een groter duingebied genaamd Meijendel. Dit gebied kent al een zeer lange en verscheiden gebruiksgeschiedenis. Er zijn menselijke gebruikssporen vanaf de late bronstijd. Het hedendaagse gebruik bestaat onder andere uit waterwingebied en natuur- en recreatieterrein. Het terrein kent daarom nog twee wettelijke beschermingen, namelijk Waterwinbeschermingsgebied (Drinkwaterwet) en Natura2000 (Wet Natuurbescherming: gebiedsbescherming).
Archeologisch onderzoek heeft sporen van nederzettingen uit de late Bronstijd, de Late IJzertijd en de Romeinse Tijd aangetroffen. De naam Waalsdorp of Waelsdorp is verbonden aan het in de 17de en 18de eeuw op deze locatie gelegen landgoed met die naam, dat ook Waasdorp werd genoemd. De oorsprong van de naam staat niet vast, maar uit oude stukken blijkt al in de 14de eeuw van het bestaan van het gebied Waalsdorp, toentertijd ook bekend als Walichsdorp, Walixdorp of Walincsdorp. In 1635 verhief stadhouder Frederik Hendrik het landgoed tot hoge heerlijkheid. De toenmalige eigenaar, mr. Hendrik Fagel, griffier van de Staten Generaal, liet het landhuis in 1786 afbreken.
In de 18de eeuw tot halverwege de 19de eeuw fungeerde het gebied als militair oefenterrein van het Legerkamp Waalsdorp. In de 19de en 20ste eeuw waren op de Vlakte van Waalsdorp uitgestrekte schietbanen in gebruik.
In de loop van de jaren 1930 groeide de Duitse dreiging en werd besloten Legerkamp Waalsdorp in te richten als krijgsgevangenenkamp voor circa 2.000 geïnterneerden. Door vertraging bij de opdrachtverstrekking en logistieke problemen bij de uitvoering kwam het nooit zover. Op 10 mei 1940 rond 04.00 uur bombardeerde de Duitse luchtmacht Legerkamp Waalsdorp. Hierbij zijn 58 soldaten van het 1e Depot Infanterie in hun slaap gedood. Tijdens de bezetting hebben de Duitsers de kazerne herbouwd voor de huisvesting van de Grüne Polizei.
Tweede Wereldoorlog en herdenking
Op het bijbehorende oefenterrein, de Vlakte van Waalsdorp, zijn in de Tweede Wereldoorlog meer dan 250 politieke gevangenen en verzetsstrijders geëxecuteerd, waarvan de meesten opgesloten waren geweest in het Oranjehotel te Scheveningen. De slachtoffers werden anoniem begraven in ongemarkeerde graven, deels in massagraven. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog zijn ook collaborateurs, NSB’ers en oorlogsmisdadigers op de Vlakte van Waalsdorp door een vuurpeloton terechtgesteld. Ze kregen de kogel na een strafrechtelijk proces en zijn elders in anonieme graven geplaatst.
Op 4 mei 1946 herdacht de Commissie Nationale Herdenking, bestaande uit oud verzetslieden uit ’s-Gravenhage, voor de eerste maal op de Vlakte van Waalsdorp de slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog. Sindsdien vindt jaarlijks op 4 mei de Nationale Dodenherdenking op de Vlakte van Waalsdorp plaats. Deze wordt verzorgd door het Erepeloton Waalsdorp. Heden ten dage wonen duizenden mensen de herdenking bij. Deze geniet nationale bekendheid en wordt tezamen met de herdenking bij het monument op De Dam uitgezonden op de televisie en radio.
In de loop van de jaren is de plek als herdenkingslocatie uitgebreid en geformaliseerd met gedenktekens en de bourdonklok. De duinpan waar zich het fusilladekruis bevindt, is van extra aanplant voorzien om deze plek zodoende een afgesloten karakter te geven.
- 1946, 4 mei: plaatsing van vier houten kruisen op de Vlakte van Waalsdorp door een groep Haagse oud-verzetslieden ter nagedachtenis aan de geëxecuteerde verzetslieden en andere slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. De kruisen waren vervaardigd van de originele executiepalen waaraan de terdoodveroordeelden werden vastgebonden als zij niet meer konden staan. De kruisen zijn in 1980 door exemplaren in brons vervangen. De vier kruisen staan aan de voet van een duin, buiten de duinpan waar een vuurpeloton de executies ten uitvoer bracht.
- 1949: op enige afstand vóór de vier kruisen wordt een kniehoge muur van gele kalksteen opgetrokken met de aanduiding ‘1940 – 1945’. De muur is ontworpen en vervaardigd door Marcus Marinus Oosenbrug, oud-verzetsstrijder en steenhouwer.
- 1959: plaatsing van een Bourdonklok (brons) op stalen klokkenstoel. De klok, een gift van de Haagse bevolking, is 1.78 meter hoog, heeft een doorsnede van 1.96 meter en weegt 5.000 kilogram. Op de rand van de klok is een tekst van ex-gevangene professor Rudolph Pabus Cleveringa aangebracht: ‘Ik luid tot roem en volging van hen die hun leven gaven tot wering van onrecht, tot winning der vrijheid en tot waring en verheffing van al Neerlands geestelijk goed’. Professor mr. Cleveringa, decaan van de Juridische Faculteit van de Universiteit te Leiden, werd in het Oranjehotel opgesloten wegens zijn vlammende rede die hij op 26 november 1940 uitsprak nadat de Duitse bezetter de schorsing van Joodse docenten aankondigde. Aan de voorzijde van de Bourdonklok, op de bovenrand staat vermeld: ‘Stichting Oorlogsmonument 1940-1945 ’s-Gravenhage’ en op de achterzijde de namen van de leden van de stichting. Op 4 mei 2015 breekt de 150 kilo zware klepel van de Bourdonklok af. Op 12 november van dat jaar wordt de klok van een nieuwe voorzien.
- 1975: plaatsing van een grijs granieten gedenksteen met de tekst ‘Hier brachten vele landgenoten het offer van hun leven voor uw vrijheid. Betreed deze plaats met gepaste eerbied’. De gedenksteen rust op een dito sokkel.
- 1980: vervanging van de vier houten kruisen uit 1946 door bronzen replica’s. In 1981 zijn de vier originele houten kruisen opgenomen in de collectie van het Fries Verzetsmuseum te Leeuwarden. In 2019 zijn de kruisen overgebracht naar het Nationaal Monument Oranjehotel.
- Jaartal onbekend, mogelijk 1980: plaatsing van een bronzen kruis, gesitueerd rechtsachter de Bourdonklok. Dit kruis wordt Represaillekruis, Fusilladekruis of Rauterkruis genoemd. Op deze plaats werden op 8 maart 1945 38 mannen geëxecuteerd als vergelding van de toevallige aanslag op H.A. Rauter, twee dagen eerder bij de Woeste Hoeve op de Veluwe. Hanns Albin Rauter was de Höhere SS- und Polizeiführer in Nederland. In het hele land zijn 263 mensen als vergelding van de aanslag doodgeschoten.
- Jaartal onbekend, mogelijk 1980: plaatsing van een bronzen kruis, Geuzenkruis genoemd, in de duinpan waar het merendeel van de fusillades werd voltrokken.
Voor de namen van de slachtoffers verwijst de RCE naar de website van de Vereniging Erepeloton Waalsdorpervlakte. Deze vereniging verzorgt ook de jaarlijkse Dodenherdenking. Zie hieronder bij Bronnen.
Waardering
De belangrijkste waarde betreft de herinneringswaarde en vervolgens de herdenkingswaarde en de concrete vormgeving daarvan.
De herinneringswaarde betreft die aan de meer dan 250 geëxecuteerde politieke gevangenen en gevangen genomen verzetsstrijders uit het Oranjehotel te Scheveningen en andere gevangenisinstellingen. Zij die zijn opgegraven en met ere zijn herbegraven en zij die hier mogelijk nog in een naamloos graf liggen. De zeggingskracht van deze locatie als 'genius loci' en haar een rol als betekenisdrager van een onuitwisbare periode uit de geschiedenis. Het terrein kan bij uitstek een voorbeeld van het door de kunstenaar Armando gemunte begrip ‘schuldig landschap’ worden genoemd.
De herdenkingswaarde is gelegen in de manier waarop vrijwel direct na de oorlog op de Waalsdorpervlakte een plaats van samenkomst en herdenking is ingericht. Hierbij is enerzijds gebruik gemaakt van mogelijkheden die het landschap bood, anderzijds is er door beperkt ingrijpen een zeker focus ontstaan op de vier kruisen en daarvoor een ruimte om een groep mensen samen te brengen.
Van belang voorts is de verbondenheid van de Waalsdorpervlakte met het Oranjehotel.
In relatie tot de gebeurtenissen die hier hebben plaatsgevonden is het mogelijk dat er sprake is van archeologische waarden. Het wordt niet uitgesloten dat er dan wel binnen de omgrenzing van het monument, dan wel direct daarbuiten nog graven van gevallenen bestaan. Mogelijkerwijs zijn er in de ondergrond ook artefacten uit deze periode bewaard. De bescherming beoogt niet het in de grond behouden van menselijke overblijfselen of artefacten uit WOII.
Bronnen en verwijzingen
Zie ook
Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 14 apr 2024 om 03:00.