Breuktreden en wijstgronden (beheermodel)

Introductie

⇐ Overzicht aardkundig erfgoed

Breuken zijn schuifvlakken waarlangs pakketten in de ondergrond zijn verschoven. Op een aantal plekken komen deze ondiep voor en zijn ze ook merkbaar aanwezig in het landschap. Vaak ligt door een verschil in opheffing het maaiveld aan de ene kant van de breuk hoger dan aan de andere kant. Ook kan er stagnatie van grondwater langs het breukvlak optreden, waarbij de natte ijzerrijke wijstgronden vormen (in het Peelgebied).

Breuktreden en wijstgronden in het kort

Kenmerkendheid

• Breuktreden zijn zichtbaar als een plotselinge overgang van hoog naar laag, vaak langs een rechte lijn. De hoogte varieert van 1,5 tot 5 meter.
• Veel breuktreden zijn al lange tijd in het landschap aanwezig, maar gemaskeerd door de afzetting van dekzand in de laatste ijstijd.
• Voorbeelden van spectaculaire breuktreden zijn vooral te vinden ten oosten van de Maas, in de buurt van Sittard en Herkenbosch (Meinweg).

Materiaal

Sommige breuktreden zijn bedekt met een laag door de wind aangevoerd fijn zand. Onder dit zogenaamde dekzand bevinden zich zandige tot grindige rivierafzettingen van de Rijn en de Maas. Op de Peelhorst komen deze laatstgenoemde afzettingen op geringe diepte voor.

Huidige aardkundige processen

Schollen en slenken zijn heden ten dage nog in beweging, met name tijdens aardbevingen treedt er verschuiving op langs de breuken.

Achtergrond

Ontstaan en voorkomen

Breuken zijn schuifvlakken waarlangs pakketten in de ondergrond (zgn. schollen) zijn verschoven. De breuken zijn al tientallen miljoenen jaren actief. Sommige schollen bewegen daarbij langzaam opwaarts (horsten) en andere juist neerwaarts (slenken), waardoor zijn na verloop van tijd grote reliëfverschillen ontstaan. De breuktrede vormt een scherpe overgang tussen de hoger gelegen horst en de lagere slenk. Breuken en breuktreden zijn vrij recht en kunnen kilometers lang in het landschap te vervolgen zijn.

Het bekendste voorbeeld van een breuktrede is de Peelrandbreuk langs Uden. Deze scheidt de dalende Roerdalslenk van de hogere Peelhorst. Ook verderop langs deze breuk, langs de oostoever van de Maas, is bij Herkenbosch (Meinweg) een duidelijk breuktrede te zien. Aan de andere kant van de Roerdalslenk ligt de Feldbissbreuk. Deze is vooral goed in Zuid-Limburg te zien: op de lijn Born-Sittard en ook in de omgeving van Brunssum.

De nu nog zichtbare breuktreden raakten enigszins gecamoufleerd doordat er door de wind zand tegen is afgezet. Op veel andere plekken is de breuk echter niet direct zichtbaar aan het oppervlak, wel heeft deze een belangrijke rol gespeeld in het grootschalige reliëf (bijvoorbeeld bij de Brabantse Kempen).

Bodems en waterhuishouding

Bij de Peelrandbreuk zijn door de verschuiving twee pakketten met een verschillende waterdoorlatendheid tegen elkaar aan komen te liggen. Het dekzand, waar de Roerdalslenk mee opgevuld is, bestaat uit fijner zand dan de rivierafzettingen van de Rijn en de Maas die bij de Peelhorst op geringe diepte worden aangetroffen. Het grondwater dat door het doorlatende materiaal van de Peelhorst naar de Roerdalslenk stroomt, wordt ter hoogte van de breuk tegengehouden door het dekzand. Dit water komt als kwel langs de breuk omhoog en komt in contact met de lucht. Opgeloste ijzerverbindingen oxideren waardoor een zogenaamde ijzeroerbank ontstaat die de doorstroming nog meer belemmert. Het gevolg is dat langs de Peelrandbreuk vochtige, zogenaamde wijstgronden voorkomen. Deze natte gronden liggen op de horst, aan de hogere kant van de breuk.

Relaties met landschappelijke waarden

Cultuurhistorie en archeologie

Langs de Peelrandbreuk komen op veel plaatsen wijstgronden voor, die in een smalle zone langs de breuk liggen. Vanwege de bijzondere hydrologische omstandigheden is er een duidelijke relatie met het cultuurlandschap. De hoger gelegen wijstgronden waren als gevolg van de hoge grondwaterspiegel te drassig om te wonen. Men vestigde zich daarom op enige afstand van de natte gronden. De wijstgronden bestaan van nature uit bloemrijke hooilanden of blauwgraslanden. Het kwelwater dat langs de breuk omhoog kwam vormde bronnen is benut voor water en grachten rond hoeves en kastelen. Ook is er ijzeroer gewonnen langs de breuk.

Ecologie en biodiversiteit

Doordat er langs de wijstgronden op korte afstand sterke verschillen in de hydrologische gesteldheid zijn, kent deze zone een grote ecologische variatie. De ijzerrijke kwel vormt de basis voor bijzondere habitats in dit gebied.

Beheer

Aantastingen en bedreigingen

De meeste breuktreden bevinden zich in het agrarisch cultuurlandschap. Dit maakt ze kwetsbaar voor aantastingen. Zo zijn veel breuktreden vergraven, vertrapt door vee of geëgaliseerd. Bebouwing maskeert soms de reliëfverschillen.

Breuktreden in Noord-Brabant zijn niet erg hoog en lopen het grootste gevaar verloren te gaan. Verdroging door grondwaterverlaging en eutrofiëring van de wijstgronden zijn ook vanuit ecologisch oogpunt een groot probleem.

Beheeropties

Beheersopties die gericht zijn op het aardkundig herstel langs de breuk zullen de natuurlijke werking van het watersysteem verbeteren en daarom ook positief doorwerken op de biodiversiteit. Bij het beheer van breuktreden kunnen verschillende strategieën worden toegepast:

Behoud

De beheerwerkzaamheden kunnen bestaan uit:

• Het inventariseren en op kaart zetten van breuktreden. Op perceelsniveau bestaat er namelijk nog geen goed overzicht van waar de breuktreden zich precies bevinden;
• Planologische bescherming door middel van het aanlegvergunningenstelsel. Dit is een taak van gemeenten evenals het toezicht op de naleving ervan;
• Het tegengaan van bebouwingsuitbreiding in de buurt van breuktreden. Planologische begrenzingen zijn in zo’n geval noodzakelijk;
• Verschuiven van perceelsgrenzen. Als een breuktrede zich midden in een perceel bevindt is deze kwetsbaar voor aantastingen, zoals vertrapping door vee en egalisatiewerkzaamheden. Door perceelgrenzen te laten samenvallen met de ligging van breuktreden wordt het behoud ervan beter gewaarborgd. Het ‘obstakel’ ligt immers niet in de weg. Ook het vee zal dan niet snel schade aanrichten;
• Het aanbrengen van sleedoorn- en meidoornhagen als bescherming tegen aantasting. De zichtbaarheid van het object kan hierdoor echter in het gedrang komen;
• Het opnemen van breuktreden in natuurreservaten. Hierdoor kunnen ze goed worden beschermd en ecologisch benut.

Accentueren / zichtbaar(der) maken

De beheerwerkzaamheden kunnen bestaan uit:

• Het bovenlangs breuktreden solitair aanplanten van bomen, hagen, e.d.;
• Het links en rechts van de breuk aanpassen van het agrarisch beheer. Men zou de grond bijvoorbeeld kunnen verschralen, zodat waardevolle grasland- of kruidenvegetaties kunnen ontstaan. Het object komt als gevolg van de, ten opzichte van de omgeving afwijkende vegetatie beter tot uiting. Bovendien ontstaat een ecologisch interessant milieu. Verschraling kan het beste plaatsvinden door periodiek te maaien en het maaisel af te voeren. Men moet daarbij maaimachines gebruiken die de bodem niet aantasten. Een klepelmaaier is in dit opzicht niet geschikt;
• Overleggen met de boer om geen maïs te telen op percelen waar zich duidelijk zichtbare breuktreden bevinden. Maïs maskeert namelijk de geomorfologische gesteldheid. Een boer zal eerder geneigd zijn mee te werken als er een vergoeding tegenover staat;
• Het dunnen van het bos verbetert de zichtbaarheid van het reliëf indien een breuktrap zich midden in een bos bevindt.

Herstel

Deze strategie heeft betrekking op de hydrologische situatie rond breuktrappen. De beheerwerkzaamheden kunnen bestaan uit het dempen of afdammen van afwateringssloten.

Voorbeeld van reeds uitgevoerd beheer

• Het Sint Annabos herbergt één van de laatste restanten van de wijstvenen. Staatsbosbeheer heeft als eigenaar maatregelen genomen om de natuurwaarden van de wijstgronden duurzaam in stand te houden. Zo worden de graslanden verschraald door percelen te maaien en het maaisel af te voeren. Daarnaast wordt gewerkt aan een systeem van kleine stuwen en dammen in de oost-west lopende afwateringssloten op de breuktrede. Dit om verdroging tegen te gaan en het grondwater te doen stijgen. Impliciet betekent dit dat ook de aardkundige waarden van dit geomorfologisch unieke gebiedje zijn veiliggesteld. Helaas bevat het grondwater een bovennatuurlijk gehalte aan voedingsstoffen waardoor de ecologische waarden deels verloren zijn gegaan.
• In het natuurgebied de Stippelberg (Noord- Brabant) komt een breuktrede voor die de scheiding vormt tussen de Peelhorst en de Centrale Slenk. Op de horst is het aanzienlijk vochtiger dan in de slenk. In de droge slenk kon in het verleden als gevolg van houtkap en overbeweiding het aanwezige zand verstuiven in tegenstelling tot op de horst waar het relatief nat is. Hiervan getuigen nu nog de ‘stippels’ (stuifheuvels) die in de slenk wel en op de horst niet aanwezig zijn. Natuurmonumenten probeert de kwel ter hoogte van de breuk te herstellen door sloten te dempen en plaatselijk stuwtjes aan te brengen. Rond de breuktrede is het bos gedund, zodat het reliëf beter zichtbaar werd. Opmerking: in verband met de uitvoering van de boswet voortbestaan bestaande beukenbossen is door de AID erop aangedrongen het water weer te lozen om afsterven te voorkomen.

Knelpunten in de praktijk

• Het probleem bij planologische bescherming door middel van het aanlegvergunningenstelsel is de slechte naleving en handhaving ervan.
• Bij het herstel van de hydrologische situatie kan de oorspronkelijke ecologische situatie niet altijd hersteld worden als gevolg van eutrofiëring.
• Strijdigheid met bestaande wet- en regelgeving (voorbeeld boswet).

Verder lezen

Wijstgronden op geologievannederland.nl.

• Van Balen R.T. et al. (2022) Breuken in het land van Peel en Maas, Matrijs, Utrecht.

Gebiedsbeschrijvingen

Er zijn nog geen gebiedsbeschrijvingen bij dit landschapselement.

---

Zie ook

Artikelen

• Aardkundig erfgoed - beheer
• Aardkundig erfgoed - inleiding

Hoort bij deze thema's

• Aardkundig erfgoed

Trefwoorden

breuk, wijstgronden, Peelrandbreuk, Feldbissbreuk

Specialist(en)

• Harm Jan Pierik

---