Hoogveen (beheermodel)
Introductie
⇐ Overzicht aardkundig erfgoed
Hoogveen bestaat uit niet vergane plantenresten van planten die groeiden onder invloed van voedselarm regenwater (vooral veenmos). Hoogveenkoepels kwamen veel in de zandgebieden en ook in het kustgebied. Verreweg het meeste hoogveen is tegenwoordig afgegraven. De restanten kennen een bijzondere ecologische en cultuurhistorische waarde. Ook aardkundig is hoogveen waardevol materiaal: het herbergt een klimaat en vegetatiearchief dat vaak meerdere millennia beslaat.
Hoogveen in het kort
Kenmerkendheid
- Hoogveenrestanten geven een goed beeld van hoe grote delen van Nederland er voor de ontginning en turfwinning uitzagen.
- Hoogveen kent een belangrijke geologische informatiewaarde: aan de samenstelling van bijvoorbeeld stuifmeelkorrels kan de klimaat en vegetatiegeschiedenis worden afgelezen.
- Hoogveen ligt hoger dan de omgeving en heeft een enigszins gewelfd oppervlak, zodat het aan de randen kan afwateren.
- Hoogvenen worden geheel gevoed door (mineraalarm) regenwater en zijn daarom voedselarme milieus.
Materiaal
Onverteerd veenmos vormt het hoofdbestanddeel van hoogveen. Onder het hoogveen kan men soms een volledige successie van niet verteerde verlandingsvegetaties aantreffen. Geologisch gezien hoort hoogveen tot het Griendtsveen Laagpakket binnen de Formatie van Nieuwkoop. Verdronken hoogveen valt onder het Hollandveen Laagpakket binnen dezelfde formatie.
Huidige aardkundige processen
Hoogveenvorming vindt nog steeds plaats, zei het op kleine schaal. Vanwege hun sterk teruggedrongen omvang zijn de hoogvenen niet meer zelfregulerend en vereisen begeleiding door de mens.
_small.jpg)
Achtergrond
Ontstaan en voorkomen
Veen bestaat uit onverteerde plantenresten en kan ontstaan onder natte omstandigheden waarin vegetatie wel kan groeien, maar slecht kan afbreken. Wanneer de veengroei boven de regionale grondwaterspiegel uitkomt spreekt men van hoogveen. Hoogvenen worden door regenwater gevoed en kennen daardoor zeer voedselarme omstandigheden. De belangrijkste veenvormende vegetatie in hoogveen is veenmos (Sphagnum), een vele malen zijn eigen gewicht aan water kan vasthouden (Afb. 1.).
Hoogveen kende een grote verbreiding zowel in Laag als in Hoog Nederland. Verreweg het meeste veen is afgegraven voor de turfwinning. Restanten van hoogvenen kan men onder andere aantreffen bij Fochteloo (Dr), Emmen (Dr), Schoonebeek (Dr), Vriezenveen / Sibculo (Ov), het Woold (Gld) en Asten (NB). In Noord Holland komen op grote schaal verdronken hoogvenen voor. Deze zijn oorspronkelijk als hoogveen gevormd en na de ontginning ingezakt en onder NAP komen te liggen, vaak bedekt door laagveen of een kleilaag.
De grootschalige vorming van hoogveen begon pakweg 6000 jaar geleden. Door de stijgende zeespiegel, het natte klimaat groeide veen op veel plekken boven de grondwaterspiegel uit. De hoogvenen groeiden soms uit over het omliggende terrein en zo konden uiteindelijk grote aaneengesloten pakketten ontstaan. Het meeste veen is echter verdwenen als gevolg van turfwinning. De nog overgebleven hoogveengebieden zijn belangrijke geologische en archeologische archieven, ze laten ook goed zien hoe grote delen van Nederland er voor de ontginning uitzagen.
Bodems en waterhuishouding
Veengronden zijn zeer nat. Hoogveen absorbeert het regenwater en houdt het vast tot het verzadigingspunt is bereikt. Bij verzadiging vloeit het overtollige water af naar de omgeving.
Relaties met landschappelijke waarden
Cultuurhistorie en archeologie
Veengebieden vormden moeilijk doordringbare zones in het landschap. Dat wil niet zeggen dat deze gebieden nooit gebruikt zijn, er zijn onder andere knuppelbruggen, veenlijken en rituele deposities gevonden. Mede doordat materiaal goed bewaard kan blijven in het zure en natte veen. Vanaf de Middeleeuwen is het hoogveen op grote schaal afgegraven voor de turfwinning. Voor de afvoer van turf werden turfvaarten gegraven. Het verkavelingspatroon van voormalige veengebieden is overwegend langgerekt. Ook in hoogveenrestanten zijn nog duidelijk resten van beginnende ontwatering en systematische afgraving te zien.
Ecologie en biodiversiteit
De nog min of meer gave hoogvenen hebben een zeer grote natuurwaarde hetgeen blijkt uit het voorkomen van vele zeldzame planten en dieren. Hoogvenen vormen voorraadplaatsen van voedselarm water en hebben een positieve invloed op de waterhuishouding in de directe omgeving. Tussen hoogvenen en drogere of voedselrijkere eenheden in het landschap kunnen zich uiterst waardevolle natuurgebieden bevinden ten gevolge van het feit dat in zulke terreinen de hoeveelheid en de eigenschappen van het water nauwelijks aan schommelingen onderhevig zijn.
Beheer
Aantastingen en bedreigingen
De nog overgebleven hoogveengebiedjes zijn in de regel, als gevolg van ontgraving en ontwatering van de omgeving min, of meer sterk verdroogd. Luchtverontreiniging, eutrofiering en zure regen vormen ook een bedreiging voor de voedselarme hoogvenen.
De veengroei is hierdoor geheel of gedeeltelijk gestopt. Eenmaal ontwaterd en ingeklonken veen herstelt zich niet en verliest zijn geologische en paleoklimatogische informatiewaarde als gevolg van de mineralisatie van organisch materiaal. Om hoogveen in stand te houden mag het grondwater in de zomer zich niet meer dan dertig centimeter onder het oppervlak bevinden. In de winter bedraagt dit vijf tot tien centimeter.
Beheeropties
Het beheer van hoogveenrestanten dient primair gericht te zijn op het behoud van het reeds aanwezige veen. Daarnaast kan men maatregelen treffen om de veenvorming opnieuw op gang te brengen (herstel). Bij beide strategieën kunnen de beheerwerkzaamheden bestaan uit:
- Het afdammen, dempen of omleiden van slootjes om (verdere) verdroging en inspoeling van meststoffen en andere verontreinigingen te voorkomen.
- Het opvangen en als open water bergen van neerslag in laagten. Dit water kan ten tijde van droogte over het hoogveen worden uitgevloeid.
- Het reduceren van de verdamping door vegetatie te maaien en houtachtige begroeiing af te zetten. Het materiaal dient vervolgens afgevoerd te worden.
- Het aanbrengen van rasters indien het hoogveen door vee begraasd kan worden. Hoogvenen zijn immers zeer kwetsbaar voor vertrapping.
- Het vernatten van reeds verdroogde veengebieden door aan de randen van het gebied verticaal afdichtende folie aan te brengen. De hoogveenvorming kan dan, indien de uitgangssituatie niet te voedselrijk is opnieuw op gang komen.
Deze strategieën richten zich op instandhouding van het veen en het laten aangroeien ervan. Daarom liggen ze grotendeels in lijn met beheersmaatregelen voor ecologisch herstel. Het dempen van afwateringkanalen en aanleggen van dammen kan echter wel gezien worden als een aantasting van cultuurhistorische waarden.
Voorbeeld van reeds uitgevoerd beheer
Het Landschap Overijssel heeft diverse werkzaamheden uitgevoerd ten behoeve van het behoud van het Aamsveen, een hoogveengebied. Zo zijn berken verwijderd om verbossing tegen te gaan en de verdamping te reduceren en veendammen aangelegd om het water vast te houden. De oude boeren veenexploitatie- structuren zijn daarbij in stand gehouden. De maatregelen hebben tot goede resultaten geleid.
Knelpunten in de praktijk
Vernattings- en anti-verdrogingsmaatregelen kunnen in de omgeving tot wateroverlast leiden. In dergelijke gevallen is het belangrijk aanvullende maatregelen te treffen om de overlast te beperken. Bij de vernatting van hoogvenen dient regenwater te worden gebruikt. Dit water is vanwege de verzuring echter van slechtere kwaliteit dan vroeger. Vooralsnog lijkt dit een onoverkomelijk probleem.
Verder lezen
- hoogveen op geologievannederland.nl.
Gebiedsbeschrijvingen
De volgende gebiedsbeschrijvingen horen bij dit landschapselement:Zie ook
ArtikelenHoort bij deze thema's Trefwoordenveen, hoogveen, verdronken hoogveen, hoogveenrest
Specialist(en)
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 23 nov 2023 om 04:01.