Sauwerd - Onstaborg

⇐ (45069) monumentenregisterMonumentnummer: 45069

Introductie

Resten van een kasteel, gebruikt in de veertiende eeuw tot in de achttiende eeuw.

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: kasteel
Periode: Middeleeuwen, Nieuwe tijd
Rijksmonument sinds: 26 januari 1976

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

Aan de westzijde van het wierdedorp Sauwerd liggen de restanten van de verdwenen Onstaborg. Wanneer deze borg, verbastering van burg, is gebouwd, weten we niet. Ook niet hoe deze bakstenen edelmanswoning er toen uit zag. Wel is duidelijk dat de bouwers hadden gekozen voor de flank van de dorpswierde. De wierde ligt op een natuurlijk gevormde kwelderwal.

De borg is het stamslot van het geslacht Onsta. Deze familie behoorde tot een van de oudste en meest voorname families in de Groninger Ommelanden. De eerste bekende Onsta is Folcmar, wiens naam al vanaf 1325 in oude teksten wordt vermeld. In 1364 wordt hij omschreven als hoofdeling van Sauwerd. Folcmar Onsta was een invloedrijk man met land en macht.

De Onstaborg kent een lange geschiedenis van belegering, inname, verwoesting en verval. De eerste belegering en verwoesting speelt in het jaar 1399 door troepen van de stad Groningen. In de machtsstrijd tussen de graaf van Holland en de stad Groningen sloten de Onsta’s zich aan bij de Vetkopers en kwamen zo tegenover de Schieringers te staan. Ze moesten deze keuze – nadat de graaf zich had teruggetrokken in Friesland – bekopen met verwoesting van hun huis. Het kasteel bestond toen uit een hoofdterrein met daarop een verdedigbaar bakstenen gebouw, een zogeheten steenhuis, met 1,75 meter dikke muren. Op de voorhof stonden vijf andere gebouwen elk met muren van 1,5 meter dik. Beide terreinen werden omsloten door een 10 tot 15 meter brede gracht. In de jaren daarna bleef het onrustig in het gebied en pas in 1415 werd de Onstaborg herbouwd. En hoe. In een spionagerapport uit 1468 over de weerbaarheid van kastelen, kloosters en steden in Noord-Nederland wordt de borg te Sauwerd omschreven als ‘zeer sterk’.

In 1514 werd het kasteel opnieuw belegerd, ingenomen en verwoest door troepen van de stad Groningen. Ook nu weer keerde hun anti-Groningse sentiment zich weer tegen hen. Dat de schade zeer groot was, bewees het astronomische bedrag van 13.415 goudguldens dat in de bronnen wordt genoemd. Het duurde jaren voordat de borg was hersteld. In de tussentijd, rond 1540, liet Aepke Onsta een nieuwe Onstaborg bouwen bij Wetsinge, ongeveer een kwartier gaans ten noorden van het oude familiekasteel. In 1582 kwam er definitief een einde aan het eeuwenlange bezit door de familie Onsta. Door huwelijk, overerving en verkoop kwam de Onstaborg in handen van andere families.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd het kasteel door Spaanse soldaten ingenomen en verwoest. Herstel duurde lang, want omstreeks 1628 wordt het huis nog ‘ruïneus’ genoemd. Er woonde toen een arbeider. Tussen 1628 en 1678 werd de borg herbouwd, waarbij rondom binnen- en buitengrachten werden aangelegd in een vierkant patroon, van elkaar gescheiden door een brede singel. Een tekening uit ca. 1700 laat een driebeukig bakstenen gebouw zien met verschillende soorten gevels. In 1725 kwamen de oude Onstaborg en de Nieuwe Onstaborg in één hand. De nieuwe eigenaresse gaf de voorkeur aan de Nieuwe Ostaborg. De borg in Sauwerd werd kort daarop in fasen gesloopt.

In de periode van 1880 tot 1910 is met de winning van terpaarde een groot deel van de dorpswierde van Sauwerd afgegraven. Daarbij is ook het borgterrein afgetopt: de fundamenten van de gebouwen zijn gesloopt en de grachten gedempt.

In 1997 zijn door geofysisch onderzoek, uitgevoerd met sensoren die de bodem aftasten, de contouren van de voormalige bebouwing van de borg teruggevonden. In 2016 en 2022 zijn delen van de grachten uitgegraven en archeologisch onderzocht, samen met de inwoners van Sauwerd. Zo wordt de borg en omgeving beter zichtbaar. Bovendien kan het water in de zomer worden gebruikt om te kanoën en in strenge winters om op te schaatsen. Het binnenterrein zal voor festivals worden gebruikt, waardoor de oude Onstaborg het hart van de gemeenschap van Sauwerd wordt.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 40 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

het verrichten van bouwwerkzaamheden;
aanbrengen van verhardingen;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het dempen/uitdiepen van watergangen of depressies;
het ophogen, verlagen of egaliseren van het terrein.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.