Farmsum - Heveskes Klooster

⇐ (45313) monumentenregisterMonumentnummer: 45313

Introductie

Wierde met resten van een Johannieterklooster.

Afb. 1. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Afb. 2 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: klooster, terp / wierde
Periode: Middeleeuwen
Rijksmonument sinds: 3 juni 1982

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

De wierde van Heveskesklooster maakt deel uit van een reeks van dorpswierden. Deze zijn opgeworpen op de hoge zuidelijke oever van de Eems, in de periode vanaf de late ijzertijd tot in de Romeinse tijd (van 250 voor Chr. tot 400 na Chr.). De brede oeverwallen langs de Eems waren de hogere delen in het vlakke kwelderlandschap. In de periode dat de mensen daar neerstreken, wisten ze niet dat vele eeuwen eerder, al in de steentijd, de plek was gebruikt als begraafplaats. Tussen 3500 en 2900 voor Chr. hadden steentijdboeren daar twee grafkamers van grote stenen gebouwd. De ene was een hunebed – dat later de code G5 kreeg – en de ander een kleine, vierkante steenkist, gemaakt van platte steenplaten. Van de overledenen die in de grafkamers waren bijgezet, ontbrak ieder spoor. Wat resteerde waren een handvol scherven en een stenen bijltje. De archeologen concludeerden dan ook dat de monumentale grafmonumenten al in de steentijd moesten zijn verstoord.

Op een gegeven moment is dit steentijdlandschap ‘verdronken’ door het stijgen van het waterpeil. Daardoor kon veen groeien dat later weer met een kleilaag werd afgedekt. Deze veen- en kleilagen maakten dat er niets meer van de grafkamers te zien was.

Enkele eeuwen voor het begin van onze jaartelling legden nieuwe bewoners op precies dezelfde plek een wierde aan. Met klei maakten ze een verhoging waarop een boerderij werd gebouwd. Die werd opgetrokken van hout en leem, en voorzien van een rieten dak. In het ene deel woonde de boerenfamilie en het andere deel bood onderdak aan de veestapel.

In de dertiende eeuw werd op de wierde van Heveskesklooster een Commanderij (klooster) van de Johannieterorde gesticht. Dit klooster werd Oosterwierum genoemd. De eerste schriftelijke vermelding van het klooster dateert uit 1319. Het was een van de vijf vrouwenkloosters van de Johannieters in ons land. Vier daarvan lagen in Noord-Groningen.

De Johannieterkloosters speelden een belangrijke rol in de ontwikkeling van de landbouw, het waterbeheer en de cultuur in Groningen en het aangrenzende Oost-Friese deel in Noord-Duitsland.

Archeologen hebben in de jaren tachtig onderzoek gedaan naar het kloostercomplex. Ze vonden daarbij bakstenen funderingen van de kerk en een waterput. Over hoe de juncfrouwen unde vrouwenpersonen in het klooster leefden, is weinig bekend. In 1481 werd het klooster hervormd en moesten alle vrouwelijke inwoners weg. Oosterwierum werd een mannenklooster.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) had de kloostergemeenschap veel te lijden van Staatse troepen. In 1586 werden de gebouwen van het Johannieterklooster door brand verwoest. Na het overlijden van de laatste commandeur (hoofd van de commanderij) in 1607 namen de Staten van Groningen het beheer over. De gebouwen werden bij statenresolutie van 17 maart 1610 voor afbraak verkocht. Waarschijnlijk waren ze toen al grotendeels vervallen of gesloopt. Later stonden er op het voormalige kloosterterrein enkele boerderijen. De laatste boerderij, passend genaamd ‘Heveskesklooster’, is in 1987 afgebroken.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 50 centimeter onder maaiveld van toepassing is voor de percelen met de kadastrale aanduiding Delfzijl O 1000 en 1135. Wel is er altijd een vergunning vereist voor:

bouwwerkzaamheden;
het ophogen, verlagen of egaliseren van het terrein;
het aanbrengen van verhardingen in de openbare ruimte;
het dempen van watergangen;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het aanplanten en verwijderen van (diep)wortelende bomen en struiken. gunning uitgevoerd worden.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.