Almere - Pampus - Oostvaardersdijk - ZA 87-IV, De Zuiderzeeparel

⇐ (528005) monumentenregisterMonumentnummer: 528005

Introductie

Overblijfselen van een vrachtschip dat rond 1500 is vergaan.

Afb. 1

Afb. 2 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: scheepswrak, scheepsvaart
Periode: Middeleeuwen
Rijksmuseum sinds: 13 januari 2012

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Scheepswrakken in de Flevopolders

De provincie Flevoland heeft een bijzondere geschiedenis van land, water en weer land. Duizenden jaren geleden leefden er al mensen, tot het gebied ongeveer vierduizend jaar geleden in een groot moeras veranderde. De mensen trokken weg. Het werd steeds natter en rond het jaar 850 was het geworden tot het water dat het Aelmere genoemd werd.

In de loop van de tijd werd dit 'groot meer' steeds groter en zouter. Rond 1600 was het dan ook de Zuiderzee gaan heten. Van de late middeleeuwen tot de afsluiting in 1932 was de Zuiderzee het dagelijks vaargebied van vele schippers. Beurtveren, vissersschepen, vrachtschepen en internationale handelsschepen doorkruisten dit vaarwater jaarlijks vele keren. De vracht- en handelsschepen vervoerden een grote variëteit aan lading. Brandstoffen zoals turf, steenkool en brandhout, bouwmaterialen als bakstenen, dakpannen en kalk en landbouwproducten zoals graan, hooi en aardappelen, maar ook koeien, mest of stadsvuil werden zo verplaatst.

Niet alle schepen die de Zuiderzee bevoeren, bereikten de haven, door stormen en ander onheil op zee. Na schipbreuk zakten de schepen weg in de zachte zeebodem en bleven zo goed bewaard. Daarom kwamen bij de inpoldering van Flevoland veel scheepswrakken aan het licht. Archeologisch onderzoek aan deze wrakken levert een bijzonder inkijk over het dagelijkse leven aan boord. De leefruimte, het ruim en allerlei voorwerpen vertellen verhalen over het reilen en zeilen aan boord. Schipbreuk was voor de eigenaar toen een ramp, maar voor de archeologen van nu een gelukstreffer, want scheepswrakken zijn belangrijke informatiebronnen. Een goed bewaard scheepswrak is een tijdcapsule: het vertelt het verhaal van het schip, de lading en de bemanning op het moment van vergaan, op een bevroren moment in de tijd.

Van de ca. 450 scheepswrakken die ooit in de Flevopolders zijn gevonden, zijn er nog 73 in de bodem bewaard. Twaalf daarvan zijn archeologische rijksmonumenten.

Verhaal over het rijksmonument

We hebben hier te maken met een zeldzaamheid; een uitzonderlijk vroeg vrachtschip, vermoedelijk al uit de vijftiende eeuw. Uit deze periode zijn in Nederland nauwelijks vrachtschepen bekend. De datering is gebaseerd op de ligging van het wrak in de bodem. Het wordt afgedekt door afzettingen die gerekend kunnen worden tot de Almere-fase, toen er nog geen sprake was van een volledig zoute binnenzee. Die ontstond pas na 1600 en het schip is in de periode daarvóór vergaan.

Het wrak werd in het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw ontdekt en vervolgens onderzocht. De onderzoekers onderkenden direct het grote belang van deze scheepsvondst en hebben het schip dan ook grotendeels intact gelaten. Dat betekent dat we niet veel weten over het leven aan boord, want er zijn bij het onderzoek maar enkele vondsten geborgen: aardewerk- en glasfragmenten, een leren schoen en een tinnen kan.

Ondanks dat er maar beperkt onderzoek verricht is, kunnen belangrijke conclusies worden getrokken. De scheepsconstructie is intact, want zowel de voor- als de achtersteven zijn nog aanwezig en het scheepshout is bewaard gebleven tot de boordrand (met het boord wordt de bovenzijde van de scheepswand aangeduid).

Het schip was scherp van vorm aan beide uiteinden en had een hoekige kim. De kim is de overgang van de scheepsbodem naar de scheepszijde. In de periode waarin dit schip het Aelmere bevoer, waren scheepszwaarden nog niet uitgevonden en die scherpe vorm was nodig om koers te kunnen houden. De mast bevond zich op ongeveer driekwart van de totale scheepslengte van 15,4 meter. De mast zelf is weliswaar niet aangetroffen, maar dit is af te leiden uit de vondst van een blok waarmee de touwen van de mast aan het boord werden bevestigd. Dat het hier daadwerkelijk om een vrachtschip gaat kan worden afgeleid uit de indeling van het vaartuig. Het schip beschikt over een voor- en een achterdek en er is een groot centraal laadruim aanwezig (het schip was 4,3 meter breed). Lading is er tijdens het onderzoek helaas niet aangetroffen.

Om het wrak ook voor de toekomst goed te bewaren is het samen met het omringende sediment ingepakt in landbouwplastic en is het terrein opgehoogd. Boven in de ophoging is een gat in het landbouwplastic uitgespaard, zodat regenwater naar binnen kan stromen. Verticaal geplaatst plastic voorkomt dat dit water naar de zijkanten wegstroomt, zodat ter plaatse van het wrak het grondwaterpeil kunstmatig verhoogd wordt. Zo blijft het hout beter bewaard, omdat er geen zuurstof bij kan. Een kunstwerk van Vincent van Ginneke markeert het wrak.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond en zijn er verschillende vrijstellingsdiepten van toepassing:

een vrijstellingsdiepte van 10 cm voor het perceel met de kadastrale aanduiding Almere F318
een vrijstellingsdiepte van 100 cm voor het perceel met de kadastrale aanduiding Almere F2266 en F2267.

Wel is altijd een vergunning vereist voor:

het verrichten van bouwwerkzaamheden;
het ophogen, verlagen of egaliseren van het terrein;
het aanbrengen van verhardingen in de openbare ruimte;
het wijzigen van het grondwaterpeil. gunning uitgevoerd worden. (namens de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap)

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.