Almere-Buiten - Pampus - Brikweg - ZA 89, De Tjalk

⇐ (528006) monumentenregisterMonumentnummer: 528006

Introductie

Overblijfselen van een tjalkachtig vrachtschip uit de tweede helft van de achttiende eeuw.

Afb. 1. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Afb. 2 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: scheepswrak, scheepvaart
Periode: Nieuwe tijd
Rijksmonument sinds: 13 januari 2012

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Scheepswrakken in de Flevopolders

De provincie Flevoland heeft een bijzondere geschiedenis van land, water en weer land. Duizenden jaren geleden leefden er al mensen, tot het gebied ongeveer vierduizend jaar geleden in een groot moeras veranderde. De mensen trokken weg. Het werd steeds natter en rond het jaar 850 was het geworden tot het water dat het Aelmere genoemd werd.

In de loop van de tijd werd dit 'groot meer' steeds groter en zouter. Rond 1600 was het dan ook de Zuiderzee gaan heten. Van de late middeleeuwen tot de afsluiting in 1932 was de Zuiderzee het dagelijks vaargebied van vele schippers. Beurtveren, vissersschepen, vrachtschepen en internationale handelsschepen doorkruisten dit vaarwater jaarlijks vele keren. De vracht- en handelsschepen vervoerden een grote variëteit aan lading. Brandstoffen zoals turf, steenkool en brandhout, bouwmaterialen als bakstenen, dakpannen en kalk en landbouwproducten zoals graan, hooi en aardappelen, maar ook koeien, mest of stadsvuil werden zo verplaatst.

Niet alle schepen die de Zuiderzee bevoeren, bereikten de haven, door stormen en ander onheil op zee. Na schipbreuk zakten de schepen weg in de zachte zeebodem en bleven zo goed bewaard. Daarom kwamen bij de inpoldering van Flevoland veel scheepswrakken aan het licht. Archeologisch onderzoek aan deze wrakken levert een bijzonder inkijk over het dagelijkse leven aan boord. De leefruimte, het ruim en allerlei voorwerpen vertellen verhalen over het reilen en zeilen aan boord. Schipbreuk was voor de eigenaar toen een ramp, maar voor de archeologen van nu een gelukstreffer, want scheepswrakken zijn belangrijke informatiebronnen. Een goed bewaard scheepswrak is een tijdcapsule: het vertelt het verhaal van het schip, de lading en de bemanning op het moment van vergaan, op een bevroren moment in de tijd.

Van de ca. 450 scheepswrakken die ooit in de Flevopolders zijn gevonden, zijn er nog 73 in de bodem bewaard. Twaalf daarvan zijn archeologische rijksmonumenten.

Verhaal over het rijksmonument

De datering van dit wrak stoelt niet alleen op het scheepstype, maar ook op een heel specifieke vondst. Er is namelijk een munt uit het jaar 1752 in gevonden, een zogenaamde Gelderse duit. Verder weten we nog weinig over de schipper en de lading die hij vervoerde. Bij het onderzoek na de ontdekking in 1974 zijn er kleine opgravingsputten over het schip heen aangelegd, om zoveel mogelijk intact te laten.

De onderzoekers stelden vast dat het wrak vrij diep is weggezonken in de zachte Zuiderzeeklei en daarom heel goed bewaard is gebleven. Het schip ligt recht in de bodem en heeft een lengte over de stevens van 20,8 meter en een breedte van 5,5 meter. Het heeft de kenmerken van een volgebouwde tjalk. Hiermee wordt een vrachtschip met een platte bodem en een rond voor- en achterschip bedoeld. De boordrand van de tjalk buigt midscheeps naar beneden. Met het boord wordt de bovenzijde van de scheepswand aangeduid.

Vrachtschepen verzorgden het vervoer van bulkgoederen zoals bakstenen, schelpen en turf. Ook zijn ze ingezet voor het transport van landbouwproducten zoals hooi en voedsel. Het efficiënte transport van goederen over water maakte de spectaculaire economische groei mogelijk van de steden die met het vaarwater van de Zuiderzee in verbinding stonden. Het Zuiderzeegebied geeft met de ruim 450 wrakken die daar zijn aangetroffen een unieke inkijk in de vroeg-moderne economie.

Maar ook het ontstaan en de ontwikkeling van de tjalk kunnen onderzocht worden aan de hand van scheepswrakken uit het Zuiderzeegebied. Er is een lange en complexe ontwikkeling te onderscheiden vanaf de laat-middeleeuwse kogge tot aan het hier gevonden wrak. Het ontwerp van de tjalk, met zijn volle boegen, maakte het tot een schip met een aanzienlijk laadvermogen. De variaties op de tjalk zijn groot, omdat iedere regio in Nederland en Vlaanderen een eigen invulling gaf aan het scheepsontwerp. Het waren de belangrijkste binnenvaartvrachtschepen die in onze streken hebben rondgevaren.

Omdat scheepsresten de voornaamste bron van kennis vormen over de vele facetten van de binnenvaart, vertegenwoordigt dit wrak een belangrijke vondst. Toekomstige generaties komen met nieuwe onderzoeksvragen en hebben betere technieken tot hun beschikking. Een representatief wrakkenarchief is nodig om nieuwe verhalen te kunnen vertellen. Om het wrak ook voor de toekomst goed te bewaren is het samen met het omringende sediment ingepakt in landbouwplastic en is het terrein opgehoogd. Boven in de ophoging is een gat in het landbouwplastic uitgespaard, zodat regenwater naar binnen kan stromen. Verticaal geplaatst plastic voorkomt dat dit water naar de zijkanten wegstroomt, zodat ter plaatse van het wrak het grondwaterpeil kunstmatig verhoogd wordt. Zo blijft het hout beter bewaard, omdat er geen zuurstof bij kan.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond en zijn er verschillende vrijstellingsdiepten van toepassing:

een vrijstellingsdiepte van 10 cm voor het perceel met de kadastrale aanduiding Almere F311
een vrijstellingsdiepte van 100 cm voor het perceel met de kadastrale aanduiding Almere F424

Wel is altijd een vergunning vereist voor:

het verrichten van bouwwerkzaamheden;
het ophogen, verlagen of egaliseren van het terrein;
het aanbrengen van verhardingen in de openbare ruimte;
het wijzigen van het grondwaterpeil. gunning uitgevoerd worden. (namens de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap)

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.