Lelystad - IJsselmeer ten noorden van de Houtribsluizen

⇐ (532029) monumentenregisterMonumentnummer: 532029

Introductie

Overblijfselen van een scheepswrak uit het derde kwart van de vijftiende eeuw.

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: scheepswrak, scheepvaart
Periode: Middeleeuwen
Rijksmonument sinds: 23 november 2012

Scheepswrakken in de Flevopolders

De provincie Flevoland heeft een bijzondere geschiedenis van land, water en weer land. Duizenden jaren geleden leefden er al mensen, tot het gebied ongeveer vierduizend jaar geleden in een groot moeras veranderde. De mensen trokken weg. Het werd steeds natter en rond het jaar 850 was het geworden tot het water dat het Aelmere genoemd werd.

In de loop van de tijd werd dit 'groot meer' steeds groter en zouter. Rond 1600 was het dan ook de Zuiderzee gaan heten. Van de late middeleeuwen tot de afsluiting in 1932 was de Zuiderzee het dagelijks vaargebied van vele schippers. Beurtveren, vissersschepen, vrachtschepen en internationale handelsschepen doorkruisten dit vaarwater jaarlijks vele keren. De vracht- en handelsschepen vervoerden een grote variëteit aan lading. Brandstoffen zoals turf, steenkool en brandhout, bouwmaterialen als bakstenen, dakpannen en kalk en landbouwproducten zoals graan, hooi en aardappelen, maar ook koeien, mest of stadsvuil werden zo verplaatst.

Niet alle schepen die de Zuiderzee bevoeren, bereikten de haven, door stormen en ander onheil op zee. Na schipbreuk zakten de schepen weg in de zachte zeebodem en bleven zo goed bewaard. Daarom kwamen bij de inpoldering van Flevoland veel scheepswrakken aan het licht. Archeologisch onderzoek aan deze wrakken levert een bijzonder inkijk over het dagelijkse leven aan boord. De leefruimte, het ruim en allerlei voorwerpen vertellen verhalen over het reilen en zeilen aan boord. Schipbreuk was voor de eigenaar toen een ramp, maar voor de archeologen van nu een gelukstreffer, want scheepswrakken zijn belangrijke informatiebronnen. Een goed bewaard scheepswrak is een tijdcapsule: het vertelt het verhaal van het schip, de lading en de bemanning op het moment van vergaan, op een bevroren moment in de tijd.

Van de ca. 450 scheepswrakken die ooit in de Flevopolders zijn gevonden, zijn er nog 73 in de bodem bewaard. Twaalf daarvan zijn archeologische rijksmonumenten.

Verhaal over het rijksmonument

Dit is een bijzonder rijksmonument; een wettelijk beschermd scheepswrak dat onder water in de bodem van het IJsselmeer verborgen ligt. Het kwam aan het licht toen baggeraars op 17 maart 1999 bij werkzaamheden aan de Vaarweg Amsterdam-Lemmer ten noordoosten van de Houtribsluizen op wrakhout stuitten. Een eerste inspectie van de opgebaggerde resten door scheepsarcheologen wees uit dat het vermoedelijk een laat-middeleeuws vaartuig betrof. De jaarringdatering van het scheepshout heeft dit bevestigd, de kapdatum van een van de huidplanken is bepaald op 1465 na Chr. plus of minus 6 jaar. Die datering heeft de werknaam Wrak 1460 aan dit schip gegeven.

De vondst van het wrak vormde de aanleiding voor een onderzoek naar geofysische methoden om scheepsresten in de bodem op te sporen, het IMAGO-project. Daarnaast is de locatie door duikers geïnspecteerd en is de begrenzing van de scheepsresten bepaald door middel van boringen en sonderingen. Uit de duikinspectie bleek dat de vindplaats van het wrak zich uitstrekt over een lengte van 25 meter en een breedte van ongeveer 15 meter.

Ondanks alle onderzoeksinspanningen bestaat er op dit moment nog slechts een globaal beeld van wat hier daadwerkelijk onder water ligt. De houtresten die op het droge zijn onderzocht wijzen op een overnaads vaartuig met gesinteld mosbreeuwsel; dat zijn een paar typische scheepstermen die een nadere uitleg behoeven. Overnaads gebouwd betekent dat de planken van het schip elkaar overlappen. Breeuwen is het dichten van de kieren tussen de planken van het schip. In dit geval is dat met mos gebeurd, wat werd afgedekt met een moslat, die vervolgens met sintels vastgezet is. Die methode met gesinteld mosbreeuwsel wordt door scheepsarcheologen in verband gebracht met de koggenbouwtraditie. Met het begrip kogge wordt een scheepstype aangeduid dat in de late middeleeuwen in heel Noord- en Noordwest-Europa gebruikt werd voor het transport van bulkgoederen.

Er lagen scherven van aardewerk en stukken baksteen tussen de scheepsresten en in een van de boorkernen kwam een stuk van een dobbelsteen naar boven. Deze vondsten maken duidelijk dat hier sprake is van een scheepswrak waarvan de inventaris nog aanwezig is. De dobbelsteen geeft ons bovendien een heel klein inkijkje in het leven aan boord. De gaafheid en goede conservering van deze vindplaats blijken uit de kwaliteit van het scheepshout en de waarnemingen onder water. Van de scheepsconstructie zijn balken met een omvang van 35 bij 35 cm opgemeten. Indien het om spanten zou gaan, moeten die van een schip zijn dat aanzienlijk zwaarder gebouwd is dan de tot nu toe grootste bekende kogge in het Zuiderzeegebied: de IJsselkogge. Bij deze kogge hebben de spanten een gemiddelde afmeting van 20 bij 15 cm. De verzamelde gegevens maken onomstotelijk duidelijk dat het hier gaat om een zeer bijzondere wraklocatie. Er zijn dan ook maatregelen genomen om de vindplaats ter plaatse te beschermen. De scheepsresten zijn afgedekt en de vaarweg is om de locatie heen geleid. Het zoete water van het IJsselmeer garanderen gunstige bewaaromstandigheden, zodat toekomstige onderzoekers de openstaande vragen over wrak 1460 kunnen beantwoorden.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument ligt het scheepswrak in een waterbodem, ca. 4 meter onder de waterspiegel. Er is geen vrijstellingsdiepte voor de waterbodem van toepassing.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.