Keileemrug Vollenhove
< Aardkundig erfgoed - inleiding
⇐ Overzicht aardkundig erfgoedKaart: Aardkundig Erfgoed
Samenvatting
Tussen Vollenhove en Sint Jansklooster (het Hoge Land van Vollehove) ligt een geïsoleerd stuwwalrestant uit de voorlaatste ijstijd (het Saalien). Deze stuwwal bestaat vooral uit gestuwde keileem (door het ijs meegebracht materiaal met o.a. leem en keien) en steekt ongeveer 10 meter boven de verder vlakke omgeving uit.
Naderhand is de kleine stuwwal aangetast in de laatste ijstijd door erosie van een oude Rijnloop en van kleine smeltwaterdalen. Ook is er een dunne laag dekzand op de stuwwal afgezet. Vanaf de Middeleeuwen heeft de Zuiderzee aan de westkant voor veel erosie gezorgd, hierdoor ontstond een keileemklif bij De Voorst en vormden strandwallen aan de westkant van de keileembult. Op de lage stuwwal zijn na de middeleeuwen plaggendekken aangebracht.
Aardkundig fenomeen (primair)
keileemrug, stuwwal
Overige aardkundige fenomenen
klif, plaggendek, sneeuwsmeltwaterdal, strandwal
Periode(s)
- Pleistoceen - Laat-Saalien
- Pleistoceen - Weichselien
- Holoceen
Gevormd door
landijs, mens, smeltwater, wind
Kenmerkendheid
- Geïsoleerde keileemrug die 10 meter boven zijn omgeving uitsteekt en goed zichtbaar is boven het omliggende vlakke land.
- Ontsluiting in een voormalige groeve in keileem en dekzand is geologisch uiterst waardevol.
- Langs de randen aangetast door de Zuiderzee; hierdoor vormden kliffen, een abrasievlakte en een strandwal.
Ontstaansgeschiedenis
Keileembult uit de voorlaatste ijstijd
De hoge geïsoleerde heuvelrug tussen Vollenhove en Sint Jansklooster, bij het Hoge Land van Vollenhove, vormt een markant element in een verder vlak landschap dat wordt uitgemaakt door polders een veengebieden. Dit gebied staat ook wel bekend als het Hoge Land van Vollenhove.
Deze stuwwalrestant is gevormd door het op oprukkende landijs vanuit Scandinavië tijdens de voorlaatste ijstijd, het Laat-Saalien (ongeveer 150.000 jaar geleden). De rug bestaat voor het grootste gedeelte uit dikke lagen keileem dat was meegevoerd door het landijs en op enkele plaatsen gestuwd is. Dit in tegenstelling tot de stuwwallen van Midden-Nederland die uit materiaal bestaan dat al voor de ijsbedekking aanwezig was. Daarom wordt de heuvelrug bij Vollenhoven ook wel aangeduid als keileemrug evenals bijv. de ruggen op Texel, Wieringen en Gaasterland. De rug is opgestuwd tijdens de uitbreiding van het landijs naar het zuiden, waarna de stuwwal vervolgens door het ijs overreden is. Na het afsmelten van het landijs tot aan de eerste helft van de laatste ijstijd was hier de Rijn hier actief. Deze brede vlechtende rivier stroomde hier vanuit het oosten en erodeerde de flanken van de keileembult, waardoor deze een langgerekte gestroomlijnde druppelvorm heeft gekregen.
Dalen en dekzandafzettingen
Op de stuwwalrestant liggen sneeuwsmeltdalen (droogdalen) gevormd tijdens de laatste ijstijd (het Weichselien, 115.000-11.700 jaar geleden). Tijdens deze periode bereikte het landijs Nederland niet, maar was het wel zeer koud. De vegetatie was spaarzaam (afwisselend toendra en poolklimaat). De dalen zijn waarschijnlijk ontstaan doordat de bodem voor lange periodes geheel bevroren (permafrost) was, waardoor smeltwater over het oppervlakte stroomde en veel erosie tot gevolg had. Vooral het dal waarin de Zuurbeek loopt en het dal van de Kadoelerweiden zijn duidelijk ontwikkeld.
Naast verspoeling, trad er ook erosie en afzetting door de wind op in het spaarzaam begroeide landschap. Een dunne laag dekzand is over de gehele stuwwal afgezet. In een voormalige zandgroeve, De Zândkoele, ligt een bijzondere ontsluiting met lagen keileem en daarboven dekzand (Afb. 3). Verschillende verschijnselen uit de laatste 150.000 jaar die hier in één profiel te vinden zijn, maken de ontsluiting zeer uniek. Zandlagen met hun karakteristieken uit de verschillende periodes van de laatste ijstijd zijn hier duidelijk te zien. Daarnaast hebben zowel bodemvormige als periglaciale processen hun sporen achtergelaten in de afwisselende warme en koude periodes. De laatstgenoemde processen hebben vorstwiggen en cryoturbatie tot gevolg gehad. Vanwege de bijzondere geologische waarde is De Zândkoele in de jaren '80 uitgeroepen tot geologische monument.
Erosie door de zee
In de loop van de Middeleeuwen zijn delen van de stuwwal aan de westkant weggeslagen door de Zuiderzee. Hierbij is een markante steile keileemklif gevormd aan het Vollenhoverkanaal bij De Voorst (de uiterste westpunt van de keileembult). Door het uitwassen van keileem op de zeebodem ontstonden abrasievlakten, zoals die in de Bentepolder en ten noorden van Kraggenburg (zie Abrasievlakte De Voorst) ontstaan.
Bij stormen op de Zuiderzee werd materiaal van de klif en zeebodem geërodeerd en op het land neergelegd. Zo werden smalle langgerekte stormruggen afgezet, die uit grof zand, grind en schelpen bestaan. Deze konden enkele meters hoog worden. De ontwikkeling van deze ruggen vond waarschijnlijk voornamelijk plaats vanaf de 14e eeuw, toen de Zuiderzee zijn grootste omvang had bereikt. Restanten van de ruggen zijn nog te vinden aan weerszijden van de keileemklif bij De Voorst. Dijken volgen deze restanten, zoals die ten zuiden van de Bentpolder (direct ten zuiden van het dorp Vollenhove).
Huidige aardkundige processen
Geen.
Bodems en waterhuishouding
Boven op de keileemrug zijn laarpodzolgronden (zandgronden met een dun plaggendek) en vlakvaaggronden te vinden. Ook liggen hier oude bouwlanden naast woonkernen waarin enkeerdgronden zijn ontwikkeld. Ten zuiden van het dorp Vollenhove zijn veengronden gevormd.
Relatie met cultuurhistorie en archeologie
- De hoge en droge stuwwal was al in de prehistorie geschikt voor bewoning, toen was het omgeven gebied nog niet met veen bedekt. Menselijke sporen uit de Steentijd (Mesolithicum, 8.800-4.900 v. Chr.) tot in de Romeinse tijd gevonden.
- Bebouwing, zoals wegen en boerderijen, volgen het reliëf van de stuwwal. Deze liggen in een kring rond de heuvelrug op de overgang van hoog naar laag. Oude bouwlanden met een esdek liggen naast oude woonkernen.
Verder lezen
- De Soet, F. (1975). Gea-objecten van Overijssel. Arnhem, Rijksinstituut voor natuurbeheer, RIN-rapport, 32, 605.
- Gonggrijp, G.P. (1985). De Zândkoele: een nieuw geologisch monument (Heetveld, Overijssel). Gea, 18(2), 65–68.
- Gonggrijp, G.P. (1995). Op de fiets door het geologisch landschap rond Vollenhove. Gea, 28(3), 86–90.
- Koster, E. (2010). Aardkundig excursiepunt 35 Hoge land van Vollenhove. Grondboor & Hamer, 64(1), 13–18.
Overlap met eerder genoemd aardkundig erfgoed
- GEA-object: 21W3 Land van Vollenhove
- Van Beusekom (2007): OV 2 Vollenhove
Zie ook
- Panorama Landschap - Kop van Overijssel
- Stuwwallen (beheermodel) (Let op: pagina bestaat niet.)
- Keileemhoogten (beheermodel)
Keileemrug
Specialist(en)
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 9 apr 2024 om 03:02.