Erfgoed en ruimte - water en klimaat
Introductie
We zien bijna dagelijks beelden van overstromingen, bosbranden, lawines en zeespiegelstijging. We kennen de feiten uit IPPC-rapporten en horen de stemmen van klimaatactivisten zoals Greta Thunberg of VN secretaris-generaal António Guterres. En we ervaren aan den lijve het ene hitte record na het andere, overstromingen in Limburg, verdroging in de land- en tuinbouw en hitte-eilanden in onze steden. Klimaatverandering veroorzaakt meer weersextremen en die zijn aan de orde van de dag. En dat raakt ook ons erfgoed. Ze bedreigt ons erfgoed door overstroming, verdroging of verzilting. In Gouda verzakken gebouwen en straten. In Amsterdam rotten de palen weg onder de gebouwen. In Limburg lopen historische kerken onder water. En oude landbouwgebieden aan de kust hebben te maken met zoutindringing. Terwijl elders in het land een tekort aan water dreigt. Maar zelfs als er klimaatmaatregelen getroffen worden, kunnen die een bedreiging vormen voor het erfgoed. Denk aan maatregelen om de waterbergingscapaciteit te verhogen, de afvoercapaciteit van water te vergroten, het hemelwater los te koppelen en zelfs het vergroenen of ontstenen van historische binnensteden.
Tegelijkertijd biedt het erfgoed ook kansen. Want erfgoed bevat kennis die verborgen zit – en soms vergeten is - in systemen, technieken en structuren. Met oude kanalen, grachten, pleinen, parken, groenstructuren en gebouwen die juist heel goed dienst kunnen doen om de klimaatverandering tegen te gaan. Het is dus de kunst om door een samenhangende benadering en goed ontwerp een nieuwe balans te vinden tussen de functionele eisen die het klimaat aan ons stelt en het behoud en de ontwikkeling van de culturele waarden die ons leven betekenis geeft.
En daarbij speelt er nog iets. Het klimaatvraagstuk is en blijft voor veel mensen toch abstract. Een ver-van-hun-bedshow. Ook al zien zij de beelden, kennen zij de feiten en horen zij de stemmen van mensen die zich zorgen maken over de toekomst van de mensheid. Het vraagstuk is voor sommigen gewoon te groot om tot actie over te gaan. Het erfgoed zou echter wel eens de schaal kunnen zijn om mensen meer bewust te maken van hun omgeving en ze te mobiliseren. Want het erfgoed bevindt zich in hun eigen wijk, dorp of stad. En dat kennen en koesteren zij. De zorg voor ‘hun’ erfgoed als gevolg van de klimaatverandering maakt het klimaatvraagstuk tastbaar en hanteerbaar. Klimaat en Erfgoed; een vraagstuk met meerdere gezichten.
Klimaat als bedreiging en erfgoed als kans in de stad
Wie inzoomt op het vraagstuk van klimaat en erfgoed in de stad kan constateren dat het grosso modo over water, natuur en gebouwde omgeving gaat. En natuurlijk ook over de samenhang tussen deze elementen.
Water in en om de stad
In de jaren zestig werden op grote schaal grachten of oude waterlopen gedempt, zoals bijvoorbeeld de Catharijnesingel in Utrecht. Elders werden sloten rechtgetrokken, kanalen geoptimaliseerd en verdween het watersysteem onder de grond. Alles ten behoeve van het groeiende autoverkeer dat welvaart bracht en volop de ruimte moest krijgen. Asfalt in plaats van water. Inmiddels groeit het besef dat wonen en werken aan het water een kwaliteit op zich is, en bovendien aansluit bij een veranderde visie op het waterbeheer (water vasthouden). Bovendien combineert water in de stad goed met klimaatverandering, hittestress, ecologie, recreatie, toerisme en stadsmarketing. In veel Nederlandse steden ontstonden de laatste decennia dan ook allerlei initiatieven om oude waterstromen terug te brengen of op te waarderen. Zoals bijvoorbeeld rondom de Nieuwe Mark in Breda, de singels van Rose in Rotterdam of met het project Hollandse Waterstad in Gouda. Ook het hergebruik van oude watervoorzieningen, zoals de waterkelders in Apeldoorn, wordt als kans aangegrepen.
Echter, al deze oplossingen moeten in een breder kader bezien worden. Het waterbeheer van een stad, dorp en omringende landschap vraagt om een holistische aanpak. Want ook op zichzelf sympathieke maatregelen als het terugbrengen van een voormalige gracht moet passen in de aanpak van het totale watersysteem dat ten grondslag ligt aan het functioneren van een stad of dorp. Een systeem dat vaak vanaf de Middeleeuwen zorgvuldig is opgebouwd, maar dat met de economische boom na de Tweede Wereldoorlog in de vergetelheid is geraakt. De snelle wisselingen van beleid, personen en informatie(systemen) hebben daarbij niet geholpen. Te vaak zijn technische maatregelen getroffen waarbij onvoldoende oog was voor het onderliggende watersysteem waardoor een ingreep op één plek, een nieuw probleem op een andere plek veroorzaakte. Het systemisch denken raakte in de vergetelheid en men stapelde maatregel op maatregel zonder de onderlinge samenhang te bezien.
Inmiddels lijkt er echter sprake van een heuse revival van systeemkennis. De wens om water en bodem sturend te maken in de ruimtelijke ordening, maakt dit systemisch denken ook noodzakelijk. Met behulp van oude bodem- en stadskaarten en archiefmateriaal van bijvoorbeeld de waterschappen, aangevuld met de kennis die vaak nog bij de oudere generatie zit, wordt steeds vaker (her)ontdekt hoe de watersystemen van een stad of dorp in elkaar steken. Belangrijke kennisbronnen die ook door gemeenten benut worden bij het opstellen van zogenaamde klimaatstresstesten. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed ontwikkelde hiervoor een specifiek instrument: de ‘stadsgenese’. Teruggrijpend op oude kaarten, soms zelfs van Jacob van Deventer uit de 16e eeuw, wordt zo inzichtelijk hoe de natuurlijke ondergrond, de bewoningsgeschiedenis en het waterbeheer van een stad als Amersfoort, Breda of Nijmegen samenhangen. Zo is in Kampen door de combinatie van archeologische en historische kennis met waterschapskennis het watersysteem van Bolwerk Buitenwacht geanalyseerd en wordt dit gebied opnieuw ingericht. Ook bij het herontwerp van de kade in Zutphen gingen erfgoed en waterbeheer hand in hand. En de gemeente Weert heeft de stadsgenese gecombineerd met een biografisch onderzoek naar de geschiedenis van de binnenstad. Deze aanpak resulteerde in een visie voor het klimaat adaptief maken van de historische binnenstad waarvan inmiddels enkele maatregelen al gerealiseerd zijn.
Groen in en om de stad
Vanuit het denken in oude watersystemen is de verbinding met groen snel gemaakt. Zo werden veel Middeleeuwse steden vroeger omgeven door (waterkerende) stadsmuren en grachten. Veel van die stadsmuren zijn gesloopt om de groei van de stad mogelijk te maken. Op veel plekken werden die oude waterlopen aangepast en vervolgens omzoomd met bomen en groen. Ontwerpers als Jan David Zocher jr. ontwierp vele stadsparken, vaak gekoppeld aan de oude stadsgrachten. Het groen van die singels is in steden als Leiden en Utrecht herontdekt als bron van verkoeling bij de klimaatverandering. Daarbij valt het bereiken van klimaatdoelen samen met een toename van de biodiversiteit en het zorgen voor een aantrekkelijke woon- en werkomgeving. Een interessant project is het burgerinitiatief rondom de stadssingels van Leiden dat geleid heeft tot het herstel van de verbindingen tussen de onderdelen van de singels en de aanplant van vele duizenden planten en bomen. Maar aandacht voor groen in de stad in combinatie met erfgoed kan betrekking hebben op velerlei aspecten: tuinen, parken maar bijvoorbeeld ook historische begraafplaatsen. Zo wordt het oude historische stadspark van Sittard herontwikkeld als wateropvang om tot een klimaatbestendige stad te komen. De combinatie van erfgoed, natuur en klimaat zorgt voor een vliegwiel dat enerzijds leidt tot een bundeling van investeringsstromen en anderzijds qua output tot een meer leefbare stad.
De gebouwde omgeving
Maar ook het klimaatadaptief maken van de stedelijke omgeving heeft een vlucht genomen. Wat begin 21e eeuw nog met guerrilla gardening-acties tot stand moest komen is inmiddels in veel gemeenten regulier beleid geworden. Gevels worden vergroend: van kleine geveltuintjes tot en met grote nieuw te bouwen flatgebouwen die met een ‘verticaal bos’ worden ingericht. De verstening van straten en stoepen wordt aangepakt in allerlei zogenaamde steenbreek acties waarbij straatstenen en parkeerplekken voor auto’s worden ingeruild voor groen. En ook daken worden in toenemende mate voorzien van groen: van sedumdaken tot complete daktuinen ingericht voor de stadslandbouw zoals bijvoorbeeld pioniers in het Schieblok te Rotterdam lieten zien met hun DakAkker.
Water, groen en de gebouwde omgeving in samenhang
Zoals uit bovenstaande voorbeelden al blijkt, vraagt een werkelijke inzet om een stad klimaatadaptief te maken om een holistische aanpak. Dat betekent in de praktijk dat veel partijen die hierbij betrokken zijn voorbij hun eigen grenzen moeten leren denken. Dat kan door de opgave in het gebied centraal stellen (bodem, ondergrond, watersysteem en relicten van watererfgoed) en daaromheen de partijen te verzamelen die ermee van doen hebben: lokaal bestuur, waterschappen, terreinbeheerders en andere eigenaren, bewoners en belanghebbenden. De inzet van erfgoedprofessionals in samenspraak met ontwerpers is daarbij een must om enerzijds een fundament onder het plan te leggen en anderzijds via verbeelding zowel de problemen als de oplossingen zichtbaar te maken. Dit alles is uiteraard geen eenvoudige opdracht maar de urgentie van het klimaatvraagstuk noopt tot deze aanpak. Bovendien wijst de praktijk uit dat een dergelijke brede benadering allerlei koppelkansen biedt die bijkomende effecten hebben ten aanzien van een aantrekkelijk woon- en werkmilieu en toeristisch/economisch meerwaarde opleveren.
Erfgoed als motor voor klimaatbewustzijn
Tenslotte is het interessant om te constateren dat erfgoed een rol kan spelen in het tastbaar maken van de klimaatopgave. Alhoewel veel mensen inmiddels wel kennis hebben genomen van het klimaatprobleem, is er toch nog slechts maar een kleine minderheid die dit besef weet om te zetten in handelen. Voor veel mensen lijkt de opgave te groots en abstract. Erfgoed, zo laat onderzoek telkens weer zien, is mensen dierbaar en wordt gekoesterd. Het zichtbaar maken van de klimaatimpact op het erfgoed zou het vraagstuk wel eens concreet en tastbaar kunnen maken en mensen aanzetten tot handelen. Maar ook op organisatieniveau kan de zorg voor het erfgoed, en de kansen die erfgoed biedt voor klimaatadaptief handelen leiden tot een verdere verankering van het onderwerp in beleid, bemensing en de uitvoeringspraktijk. Tegelijkertijd zegt dit iets over de permanente noodzaak die er is om het vraagstuk te blijven adresseren.
Voorbeelden water in en om de stad
De Klimaatstraat - Apeldoorn
Hergebruik van waterberging in kelders van huizen in stad
In veel steden werden in vroegere tijden kelders onder huizen aangebracht waar drinkwater werd opgeslagen. Die waterkelders worden op veel plekken herontdekt en soms ook weer actief ingezet om water te bergen. In Apeldoorn wordt in de zogenaamde Klimaatstraat deze middeleeuwse techniek van een cisterne (waterkelder) voor de opvang van regenwater met een inhoud van 200.000 liter gecombineerd met smart city techniek van de 21e eeuw. Sensoren meten het effect van het groen en het water in de straten.
De Nieuwe Mark - Breda
Verbinding haven en rivier in stadscentrum herstellen
In het centrum van Breda wordt gewerkt aan de 'stadsrivier' de Nieuwe Mark. Ooit liep deze rivier als singel langs de stadspoorten van de Baroniestad, maar in de jaren zestig werd hij deels gedempt. Als alles meezit, is in 2026 de verbinding tussen de haven en rivier de Mark compleet. Met vaarroutes langs begroeide kades, fiets- en wandelpaden, nieuwe horeca, woningen en terrassen. En heel veel groen. De plannen voor de inrichting van de Nieuwe Mark liggen er al lang, maar nu de tijd is voortgeschreden is opvallend dat bij de realisatie de daadwerkelijke inrichting steeds groener wordt. Zo zijn bijvoorbeeld zowel de stenen als de voegmortel zo uitgekozen dat plantjes zich kunnen hechten en kunnen gaan groeien. Achter de muren zit ook een speciaal substraat dat water opzuigt, waardoor de kademuren zelfs in de zomer vocht voor planten vasthouden. Er groeien straks zelfs bomen uit de kademuren. Zo groeit een project dat ooit bedoeld was om de binnenstad in en uit te kunnen varen, uit tot een project waarmee de stad laat zien zich klaar te maken voor klimaatverandering en hittestress.
Hollandse Waterstad - Gouda
Binnenhaven watersysteem herstellen
De oude binnenhaven van Gouda was eens het kloppend hart van Gouda. Nu is het een afgesloten water in een rustig deel van de stad. Tijdens een stadswandeling van gemeenteambtenaren en stadsbewoners, ontstond het idee het stadswater zijn oude, prominente plek weer terug te geven. Met de oprichting van een consortium en de gemeente als penvoerder werd het project Hollandse Waterstad gestart. Voor verschillende locaties heeft het consortium vervolgens ontwerpen laten maken die het watersysteem van de oude binnenstad weer doorvaarbaar moeten maken voor de recreatievaart, en de cultuurhistorische waarde van de stad versterkt werd. Sommige kleinere aanpassingen van het watersysteem zijn al door de gemeente gerealiseerd, zoals het openen van een historische onderdoorgang.
Vestingwerken/Bossche Broek - 's-Hertogenbosch
Verbreding door integrale visie
Aanvankelijk was men van plan om de restauratie van vestingmuren rondom de stad als een zelfstandig project op te pakken. Toen echter de financiering hiervoor niet rondkwam, is gezocht naar het verbreden van de opgave. Zo is uiteindelijk het herstel van de monumentale infrastructuur aanleiding geworden voor een integrale visie op het versterken van de cultuurhistorische betekenis, de verblijfskwaliteiten, de belevingswaarde, de stedelijke inrichting en de natuurwaarden rondom de stad. Hiervoor zijn coalities gesloten met onder meer Staatsbosbeheer en het Waterschap. Met de versterking van de vestingwerken heeft Den Bosch er nu naast de Binnendieze en Sint Jan een belangrijke toeristische trekker bij gekregen. Op de plek waar de vestingwerken en de drie aandachtswijken van Den Bosch elkaar raken, bevindt zich één van de deelprojecten. De bouw van een architectonisch bijzondere brug, het opknappen van de omgeving met oog voor cultuurhistorie en de aanleg van een podium aan de waterkant geven dit punt een extra positie. Als onderdeel van de versterking van de vestingmuren is ook een retentiebekken voor wateropslag aangelegd en zijn groenstructuren bovenop de vestingmuren hersteld.
Bolwerk Buitenwacht - Kampen
In Kampen leidde kennis van de historische watersystemen tot een oplossing voor een actueel probleem met wateroverlast. In het gebied Bolwerk Buitenwacht langs de IJssel in Kampen lag vroeger een verdedigingswerk dat hoorde tot de binnenstad van Kampen (het bolwerk). Dit verdedigingswerk is nog steeds zichtbaar als een verhoging in het landschap en vormt een van de belangrijkste entrees van de stad. Een plek waar veel functies samenkomen voor het autoverkeer, het spoor, parkeren en wonen. Tegelijkertijd heeft men hier regelmatig te maken met wateroverlast.
Ontwerpers en rioleurs konden in voorgaande jaren geen oplossing vinden die tegemoet kwam aan de wensen van bewoners én ondernemers. Vervolgens is een gezamenlijk onderzoek gestart naar een aantal vragen: hoe zitten de watersystemen in elkaar en hoe zijn deze gegroeid? Wat is er al op deze plek gebeurd en hoe is men hier met water omgegaan? Kan deze kennis worden aangewend voor het vinden van mogelijke oorzaken van waterproblemen en kan deze bijdragen aan oplossingsrichtingen of het ontwerp? Daartoe zijn archieven geraadpleegd van gemeentes, waterschappen, provincies en landelijke overheden. Oude kaarten, plattegronden, prenten, tekeningen en schilderijen toonden hoe waterlopen ooit liepen, hoe verkavelingspatronen er uit zagen, waar duikers, bruggen en dijken lagen en nog veel meer. Archieven van waterschappen bevatten daarnaast ook veel technische bestekken van werken aan watersystemen. De bronnen konden tot slot ook nog worden vergeleken met archeologische en cultuurhistorische onderzoeken. Door het vele menselijke ingrijpen door de eeuwen heen is het open water letterlijk uit het stadsbeeld verdwenen. Tegelijkertijd is de directe omgeving van het gebied versteend en verhard. Doordat de watergangen zijn verdwenen zijn de waterberging en infiltratie- en afvoercapaciteit op de locatie zelf sterk verminderd. En de riolering bleek niet berekend om al het overtollige water af te kunnen voeren. Niet verwonderlijk dus dat er wateroverlast optreedt. Het opdiepen en delen van de kennis leidde uiteindelijk tot een duurzaam ontwerp. Ingrepen en functies werden opnieuw ingetekend, zodat het gebiedseigen ontwerp een logisch geheel werd, met enerzijds een duidelijke link naar het verleden. Tegelijkertijd wordt zo een buffer gecreëerd voor de klimaatopgave van de toekomst.
Singelpark - Leiden
Burgers herontwikkelen een historische singel die verbinding en verkoeling biedt
Het Singelpark. Rondom de historische binnenstad van Leiden ligt sinds 1659 een zes kilometer lange vestinggracht. Deze Leidse singels vormen een van de grootste stadsverdedigingswerken van Europa waarvan de structuur nog intact is. Sinds 2012 bundelen inwoners van Leiden hun krachten met die van de gemeente Leiden en andere partners. Ook de Leidse Hortus botanicus maakt er deel van uit. Een en ander is vastgelegd in een convenant tussen de partners. Samen werken ze aan de verbinding van de Leidse singels tot een samenhangend stadspark waarbij de inwoners grotendeels het initiatief nemen en de koers bepalen. Dit heeft onder meer geresulteerd in de aanleg van nieuwe bruggen, beplanting en onderhoudsafspraken.
Schieblok DakAkker - Rotterdam
Vergroenen van daken
De DakAkker is een dakboerderij van 1.000 m2 bovenop het Schieblok als onderdeel van het eerste stadsinitiatief de Luchtsingel: een houten loopverbinding tussen verschillende delen van de stad rondom het Centraal Station van Rotterdam. Op de DakAkker worden groenten, eetbare bloemen en fruit verbouwd en ook worden er bijen gehouden. De DakAkker is een van de grootste openlucht dakboerderijen in Nederland en Europa. Op het dak is ook een Slimdak gerealiseerd: een testsite voor wateropvang. Het Slimdak op het dakpaviljoen is een slim waterbergend dak met een smartflowcontrol dat wordt aangestuurd door het weerbericht. Bij de voorspelling van extreme regenval reageert de smartflowcontrol door 24 uur van tevoren extra waterbergingscapaciteit beschikbaar te maken.
Zitterd Climate Proof - Sittard
Stadspark vangt water op
Zitterd Climate Proof is een bijzonder voorbeeld van een project waar klimaatadaptatie en erfgoed elkaar versterken. In het project wordt het bestaande rijksmonumentale stadspark van Ter Steeg gerestaureerd en dusdanig heringericht dat het in geval van piekafvoer moeiteloos het overtollige water kan verwerken. Verder wil de gemeente de Keutelbeek en Molentak – zijarmen van de Geleenbeek – ‘ontkluizen’. Hiermee wordt het water in het centrum van de stad weer beleefbaar en wordt tegelijk hittestress in dit deel van de stad tegengegaan.
Catharijnesingel - Utrecht
Autosnelweg wordt weer stadsingel
De door OKRA-landschapsarchitecten ontworpen herinrichting van de Catharijnesingel in Utrecht is bekroond met de European Prize for Urban Public Space 2022. Het heropenen van de Catharijnesingel vormt het sluitstuk van het herstel van de Utrechtse stadssingels. Daarmee is de controversiële transformatie van ruim vijftig jaar geleden tot stadssnelweg ongedaan gemaakt. Naast de terugkeer van het water is daarbij ook gekozen om het negentiende-eeuwse stadspark rond de historische binnenstad te verlengen tot aan Hoog Catharijne. Voor het ontwerp creëerde OKRA een strategie voor de historische binnenstad, waarbij de singel als basis dient om deze klimaatadaptief te maken. Belangrijke ambities waren daarnaast vergroting van de sociale en ecologische inclusiviteit en het aanjagen van de mobiliteitstransitie.
Weerbaar Weert - Weert
In Weert is om de klimaatverandering het hoofd te kunnen bieden een toekomstperspectief voor de binnenstad opgesteld, op basis van de historie. De centrale vraag was hoe je toekomstige ingrepen laat passen bij de karakteristieken en de identiteit van de stad. Daartoe werd de ontwikkelingsgeschiedenis van de binnenstad geanalyseerd: Hoe is de stad ontstaan en verder gegroeid? Wat zijn typisch ruimtelijke kenmerken? En hoe is het watersysteem door de eeuwen heen ontwikkeld? Op basis van dat onderzoek is de ontwikkelingsgeschiedenis van de Weerter binnenstad opgedeeld in drie perioden: Wilskracht (tot 1900), Welzijn (1900-1950) en Welvaart (1950-2000). Voor elk van deze perioden, zijn de historische (ruimtelijke) kenmerken vertaald naar klimaatadaptatie kansen voor de stad van nu. De visie laat zien dat de geschiedenis van een plek bruikbare aanknopingspunten biedt om met klimaatadaptatie aan de slag te gaan. De visie is geïllustreerd met twee concrete voorbeelduitwerkingen van delen van de binnenstad. De uitwerkingen dienen ter inspiratie en als discussiestuk om verbeteringen op diverse schaalniveaus in de binnenstad op gang te brengen en als opmaat naar een omgevingsvisie.
IJsselkade - Zutphen
Verdedigingswerken beschermden stedelingen niet alleen tegen vijandelijke invallen, maar dienden ook als keermuur bij hoogwater. In Zutphen heeft het bastion opnieuw een waterkerende functie in een ontwerp waarbij de hoekige contour van het bastion is voortgezet. Op de kade komt gras, net als op de oude vestingwerken.
Verder lezen
- Water en klimaat op cultureelerfgoed.nl
- De toekomst van het verleden; klimaat en erfgoed, Thijs Weststeijn.
- De Stadsgenese.
- Handreiking water, erfgoed & ruimte.
- Peilwaarden.
- Traditie in transitie.
Zie ook
Artikelen- Erfgoed en ruimte - duurzame transities
- Erfgoed en ruimte - landbouw en natuur
- Erfgoed en ruimte - verstedelijking
erfgoed, klimaat, klimaatverandering, stad, water, natuur, gebouwde omgeving
Specialist(en)
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 26 jan 2024 om 04:00.