Rijksmonumentenregister - Doel en inhoud

Introductie

In het rijksmonumentenregister (register) zijn de gebouwen, terreinen en objecten te vinden, die door de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) zijn aangewezen als rijksmonument.

Rijksmonumenten zijn bijvoorbeeld huizen, boerderijen, bruggen, begraafplaatsen, parken, forten en kerken. Ook door het rijk beschermde archeologische monumenten zijn hierin opgenomen. Dit artikel beschrijft de belangrijkste kenmerken van het rijksmonumentenregister.

Erfgoedwet

Het bijhouden van het register is geregeld in de Erfgoedwet. In deze wet is vastgelegd hoe de minister van OCW een besluit neemt om van een object een rijksmonument te maken. Als dit besluit onherroepelijk is, wordt het rijksmonument ingeschreven in het register. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) beheert het register namens de minister.

Doel van het register

Het register is bedoeld om het rijksmonument te herkennen (identificeren). Daarom zijn gegevens zoals het adres en het kadastrale perceel vastgelegd. Ook wordt het monument beschreven met een korte omschrijving, de registeromschrijving, zodat duidelijk wordt om welk object het gaat. Ieder monument heeft een uniek nummer, het rijksmonumentnummer.

Onroerende zaak is beschermd

Door middel van het rijksmonumentenregister worden alleen onroerende zaken beschermd. Daaronder worden ook de ‘groene’ en archeologische monumenten geschaard. Een vermelding van losse inventarisstukken, zoals bijvoorbeeld een kaarsenstandaard of een wandtapijt, wordt soms in een registeromschrijving aangetroffen. Deze roerende objecten zijn daardoor niet beschermd. Bestanddelen van de onroerende zaak, zoals balklagen en plafonds, deuren en luiken, interieurbetimmeringen, zijn niet uitputtend opgesomd in de omschrijving; zij zijn automatisch beschermd.

Geen voorschriften

Het register identificeert het rijksmonument. In het register staan geen voorschriften of aanwijzingen voor restauratie of verbouwing van het monument. De Omgevingswet regelt wat nodig is om een vergunning te krijgen voor het restaureren of verbouwen van een rijksmonument.

Monumentale waarden

Een object wordt aangewezen als rijksmonument op grond van zijn monumentale waarden. Bij een aanwijzingsbesluit van de minister wordt een waardering van het monument opgesteld. Deze waardering maakt geen onderdeel uit van het rijksmonumentenregister, maar van het besluit.

Monumentale waarden zijn bijvoorbeeld architectuurhistorische waarden, cultuurhistorische waarden, stedenbouwkundige waarden, archeologische waarden en zeldzaamheid en gaafheid. Het begrip monumentale waarden is in de loop van de tijd aan verandering onderhevig geweest en is dit nog steeds. Zo is anno 2023 een discussie gaande over meerstemmigheid. Wie bepaalt wat behoudenswaardig erfgoed is? Hoewel de deskundigen van eerdere decennia dit naar eer en geweten hebben gedaan, zou een andere invalshoek een ander resultaat kunnen geven.

Op de website van de RCE zijn de waarderingscriteria te vinden. Zie de bronnen onderaan deze pagina.

Het bestand

Afb. 1 Erfgoed op de kaart, RCE.

In het rijksmonumentenregister zijn anno 2024 ruim 63.000 gebouwde en aangelegde monumentnummers te vinden en ongeveer 1550 archeologische monumenten. Zij vertegenwoordigen een geschiedenis van meer dan 100 jaar ‘monumentenzorg’ in ons land. Daarin weerspiegelt zich hoe opvattingen, kennis, maatschappelijke en beleidsmatige ontwikkelingen in de loop van die jaren zijn veranderd.

Het bestand is niet statisch. Dat wil zeggen: er worden nieuwe monumenten bijgeschreven, maar er worden ook monumenten geschrapt. Dit gebeurt als de monumentale waarden door bijvoorbeeld een brand verloren zijn gegaan. In geval van archeologische monumenten kan dit ontstaan door een opgraving.

Bescherming, rechtsgevolg

Het rijksmonumentenregister is een instrument om ons erfgoed te beschermen en te behouden. Andere instrumenten zijn bijvoorbeeld subsidie, het verzamelen en uitdragen van kennis of het geven van advies. De bescherming heeft rechtsgevolgen die zijn vastgelegd in de Erfgoedwet en de Omgevingswet. Op de website van de RCE is hierover meer te vinden.

Leeswijzer en wetenswaardigheden

In het rijksmonumentenregister is een leeswijzer opgenomen waarin wordt uitgelegd wat is beschermd. Bijvoorbeeld wat de omvang en de reikwijdte van de bescherming is.

In deze kennisbank is een artikel aangemaakt waarin aspecten van het register worden verklaard: Rijksmonumentenregister - Begrippen en verklaring.