Rijksmonumentenregister - Begrippen en verklaring
Introductie
Hieronder vindt u een lijst met eigenschappen van, of verschijnselen in het rijksmonumentenregister (register). Ook zaken die juist niet in het register te vinden zijn, komen aan bod. Tevens wordt kort ingegaan op het rechtsgevolg van de bescherming.
De ordening van de onderwerpen is alfabetisch. Dit artikel kan worden uitgebreid met nieuwe onderwerpen. De inhoud van de onderwerpen geeft zoveel mogelijk de laatste stand van zaken weer met betrekking tot de juridische status van de rijksmonumenten. Er kunnen aan deze tekst echter geen rechten worden ontleend. Hiervoor zijn de Erfgoedwet en de Omgevingswet leidend.
Soms vraagt een registerinschrijving om een specifieke toelichting om de omvang of reikwijdte van de bescherming duidelijk te maken. Het is niet mogelijk hier op ieder geval in te gaan. Voor specifieke vragen neemt u contact op met de Infodesk van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. U kunt ook de button ‘stel een vraag’ gebruiken die bij ieder rijksmonumentnummer staat.
Begrippen en verklaring
Buitenzijde, misverstanden
Nog regelmatig duikt het misverstand op dat alleen de buitenzijde van een gebouwd rijksmonument is beschermd, of zelfs alleen de voorgevel. Dit is onjuist. De bescherming betreft de gehele onroerende zaak, dus zowel de buitenzijde (exterieur) als de binnenzijde (interieur).
De korte registeromschrijvingen, zoals ‘pand met lijstgevel’, zijn niet bedoeld om de omvang van de bescherming te beperken, maar om de beschermde onroerende zaak te identificeren en te onderscheiden van buurpanden.
Bescherming, subsidie
Voor een rijksmonument heeft een eigenaar mogelijk aanspraak op subsidie. Meer informatie hierover is te vinden op cultureelerfgoed.nl.
Bescherming, verbod
Nadat een monument (een of meer onroerende zaken) of archeologisch monument (terrein met archeologische resten) is ingeschreven in het rijksmonumentenregister is het volgens de Erfgoedwet een rijksmonument. Dit betekent dat het verboden is het te beschadigen of te vernielen. Het is ook verboden om aan gebouwde en aangelegde (groene) rijksmonumenten onderhoud te onthouden dat voor de instandhouding daarvan noodzakelijk is. Deze verbodsbepaling staat in het door de Omgevingswet aangestuurde Besluit activiteiten leefomgeving (Bal; artikel 13.12).
Bescherming, vergunning
Bescherming betekent niet dat er niets meer mag worden veranderd aan het rijksmonument. Hiervoor is dan een omgevingsvergunning nodig op grond van de Omgevingswet (artikel 5.1 lid 1 onder b). Dit geldt voor het slopen, verstoren, verplaatsen of wijzigen van een rijksmonument. Of voor het zodanig herstellen of (laten) gebruiken ervan, waardoor het wordt ontsierd of in gevaar gebracht. Deze opsomming van activiteiten wordt in de Omgevingswet samengevat als ‘rijksmonumentenactiviteit’. De omgevingsvergunning wordt meestal verleend door de gemeente. Als er alleen een omgevingsvergunning voor een archeologische rijksmonumentenactiviteit wordt aangevraagd, doet de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap dit (in de praktijk: de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed). Meer informatie hierover is te vinden in de Wegwijzers Advies Omgevingsvergunning.
Bescherming, vergunningvrij
Artikel 13.11 van het Besluit activiteiten leefomgeving (Bal) beschrijft welke ingrepen vergunningvrij zijn. Het gaat hier om ingrepen die onder de in dat artikel gestelde voorwaarden geen nadelige gevolgen hebben voor de monumentale waarde van het rijksmonument. Wel is het, ook bij het verrichten van vergunningvrije activiteiten, verboden om een rijksmonument te beschadigen of te vernielen. ‘Vergunningvrij betekent dus niet vogelvrij’.
Caribisch Nederland
De monumenten en historisch waardevolle gebieden in Caribisch Nederland worden niet beschermd door de Erfgoedwet en de Omgevingswet. De eilanden hebben daarvoor de Monumentenwet BES en bijbehorende eilandsverordening.
Complexen
Het komt regelmatig voor dat een aantal rijksmonumenten tezamen is ondergebracht in een complex. Een dergelijk complex heeft een eigen nummer. Het complex duidt de samenhang tussen de verschillende rijksmonumenten . Het complex zelf is géén rijksmonument. Ook is er geen sprake van een extra vorm van bescherming. De ruimtelijke, functionele en visuele samenhang tussen de verschillende rijksmonumenten is wel een belangrijke monumentale waarde. Zie ook: meervoudige monumenten.
Dubbele bescherming of meerdere rijksmonumentnummers
In het rijksmonumentenregister komt het soms voor dat een rijksmonument dubbel is beschermd of hetzelfde rijksmonument twee (of meer) rijksmonumentnummers heeft. De oorzaken hiervoor zijn divers. Soms berust dit op een fout, maar vaker is er sprake van een bepaalde ontwikkelingsgeschiedenis van het register of van het rijksmonument. Mocht hierdoor onduidelijkheid bestaan over de bescherming, neemt u dan contact op.
Europees Erfgoedlabel
Het Europees Erfgoedlabel is een erkenning die door de Europese Unie wordt verleend aan erfgoed dat een belangrijke rol speelt in de Europese geschiedenis, cultuur en integratie. Het Label wordt beheerd door de Europese Commissie. Anno 2024 staan er 67 erfgoedsites op de lijst, waarvan vijf in Nederland. Deze labels staan niet vermeld in het rijksmonumentenregister.
Fout in het rijksmonumentenregister
Het rijksmonumentenregister bevat ruim 63.000 gebouwde en aangelegde (groene) rijksmonumenten en 1550 archeologische rijksmonumenten. Van ieder rijksmonument zijn meerdere identificerende gegevens opgenomen, zoals het adres en het kadastrale perceel. Het register is tot stand gekomen in een periode van meer dan 50 jaar. In die jaren is de administratie bovendien veranderd van een op papier bijgehouden bestand naar een digitaal bestand. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) spant zich permanent in om de gegevens juist en up-to date weer te geven. Dit neemt niet weg dat er soms toch een fout in het register blijkt te staan. De RCE is u zeer erkentelijk als u een fout aan ons meldt. Dit kan via de button ‘stel een vraag’ die bij ieder rijksmonumentnummer staat. Wij verbeteren de identificerende gegevens. Een fout in de kennisgegevens in de omschrijving, verbeteren we bij voorkeur in deze kennisbank. De verbeterde kennisgegevens kunt u aanleveren via het formulier onderaan deze pagina.
Geschrapte rijksmonumenten
Het rijksmonumentenregister is een dynamisch bestand. Dat wil zeggen dat nieuwe rijksmonumenten worden toegevoegd óf rijksmonumenten worden geschrapt. Dit laatste gebeurt als de monumentale waarden bijvoorbeeld door een brand of een volledige archeologische opgraving verloren zijn gegaan. Geschrapte rijksmonumenten worden niet meer getoond in het register. Voor vragen over voormalige rijksmonumenten, neem contact op.
Kadastrale perceel, publiekrechtelijke beperking
Om een rijksmonument goed te kunnen identificeren, wordt in het rijksmonumentenregister ook het kadastrale perceel opgenomen. In het Kadaster krijgt zo’n perceel vervolgens ook een publiekrechtelijke beperking. Hierdoor is bij het Kadaster bekend dat zich een beschermde zaak op het perceel bevindt. Niet alle onroerende zaken op het perceel zijn automatisch beschermd als rijksmonument. Alleen die zaken die genoemd worden in de registeromschrijving in het rijksmonumentenregister zijn beschermd. De stelregel is eenvoudig: een niet genoemde onroerende zaak is ook niet beschermd.
Kennis in het rijksmonumentenregister
De oudste omschrijvingen in het register zijn kort en krachtig: 'Pand met halsgevel met gelobde afdekking.' of 'Toren van de Ned.Herv.Kerk.' Deze omschrijvingen identificeren het rijksmonument. In de jaren daarna veranderde de registeromschrijving gaandeweg. De feitelijke beschrijving van het monument werd veel uitgebreider en daarnaast werd in de vorm van een 'introductie' een kenniselement toegevoegd. Ook de 'waardering' werd toegevoegd. Soms lopen deze drie door elkaar. Met de komst van de Erfgoedwet (1 juli 2016) is de functie van het register opnieuw vastgelegd. Het rijksmonumentenregister identificeert het rijksmonument. De omschrijving van het monument kan daarom weer kort zijn. Bij de inschrijving van de Wederopbouwmonumenten tweede tranche is dit voor het eerst opnieuw toegepast. De kennis over de monumenten wordt op deze kennisbank gezet. Bestaande kennis in het register, blijft daar voorlopig nog staan. Aanvullende of verbeterde kennis kan worden aangeleverd bij de kennisbank.
Kerk en toren ieder een eigen rijksmonumentennummer
Rijksmonumentale kerken hebben vaak een afzonderlijk rijksmonumentnummer voor de kerk, en een ander rijksmonumentnummer voor de toren. Ten tijde van de aanwijzing in de jaren ‘60 of ‘70 van de twintigste eeuw werd hiervoor gekozen om zo de gesplitste eigendomssituatie uit te drukken. De toren is vaak eigendom van de burgerlijke gemeente, het kerkgebouw van de kerkelijke gemeente. Deze scheiding vindt haar oorsprong in de Franse tijd. In de door de Bataafse Republiek ingevoerde Staatsregelingen van 1798 werd nadrukkelijk bepaald, de torens “aan de Kerkgebouwen gehegt, benevens de Klokken, met derzelver huisingen, worden verklaard, eigendommen te zijn en te blijven der Burgerlijke Gemeenten, staande ten allen tijde onder dezelver beheering en onderhoud”. Reden voor deze toedeling was de publieke functie van kerktorens. Zo werden ze gebruikt voor de tijdsaanduiding of als militaire uitkijkpost, gevangenis en voor alarmering bij gevaar of brand. Veel kerktorens van voor 1 mei 1798 zijn nog steeds eigendom van de burgerlijke gemeente, tenzij tussen kerk en gemeente ooit nadere afspraken zijn gemaakt.
Meervoudige rijksmonumenten
In het rijksmonumentenregister zijn zogeheten ‘meervoudige monumenten’ te vinden. Dit zijn rijksmonumenten waarbij onder één rijksmonumentnummer meerdere onroerende zaken zijn geschaard. Deze onroerende zaken hebben altijd een ruimtelijk-functionele relatie. Dus bijvoorbeeld een boerderij met een schuur en een hooiberg of een kasteel met bouwhuizen. Zij vormen als het ware een complex, zonder dat hiervoor administratief een apart complex is aangemaakt.
Namen van rijksmonumenten
Rijksmonumenten hebben vaak vanouds een eigen naam. Bijvoorbeeld molen ‘De Hoop’ of ‘Magdalenabrug’. Algemene aanduidingen als ‘korenmolen’ of ‘basculebrug’ zijn geen eigennamen maar soortnamen. De naam kan een hulpmiddel zijn bij de identificatie van het rijksmonument. Daarom wordt deze naam gezien als registergegeven. De naam moet daarbij wel van een zekere algemene bekendheid zijn of op het rijksmonument vermeld staan. Soms is de betekenis of oorsprong van een naam niet te achterhalen. Een rijksmonument kan in de loop van de geschiedenis ook meerdere namen hebben gehad. Zo is het Poptaslot ooit begonnen als Heringastate, naar de middeleeuwse familie en stichters Heringa. Maar tegenwoordig is het slot toch vooral bekend onder de naam van de latere eigenaar Henricus Popta. De spellingswijze van soms zeer oude namen kan in de loop van de tijd aan veranderingen onderhevig zijn geweest. Voor familienamen of topografische namen geldt geen vastgestelde spellingswijze. Ook namen in dialect of Friese namen kunnen tot verschillende spellingswijze leiden. De RCE volgt de meest gangbare spellingswijze. Dit kan zowel in Friese, dialect, historische of eigentijds Nederlandse spelling zijn. Het doel is de identificatie van het rijksmonument voor zo veel mogelijk gebruikers vast te leggen.
Rijksmonumenten en rijksbeschermde stads- en dorpsgezichten
De Erfgoedwet maakt onderscheid tussen bescherming van monumenten en archeologische monumenten en bescherming van gebieden. Elke bescherming heeft een eigen doel, middel en registratie. Rijksmonumenten staan geregistreerd in het rijksmonumentenregister. Voor rijksbeschermde stads- en dorpsgezichten bestaat geen wettelijk register. Zij worden bijgehouden in een administratief register, zie Beschermde Stads- en Dorpsgezichten. Het doel van deze bescherming is de ruimtelijke en stedenbouwkundige karakteristieken in stand te houden. Dit gebeurt door middel van een gemeentelijk ruimtelijk beleid, vastgelegd in een omgevingsplan (nu nog in beschermende bestemmingsplannen, die gelden als onderdeel van het tijdelijk deel van het omgevingsplan).
Zie ook het thema Beschermde stads- en dorpsgezichten in deze kennisbank.
Uitsluiting van bescherming
Soms is in de omschrijving van het rijksmonumentenregister een bepaald bestanddeel van het rijksmonument uitgesloten van bescherming. Deze formulering is verwarrend want de bescherming betreft altijd de gehele onroerende zaak. De uitsluiting wil zeggen dat er géén monumentale waarden worden toegekend aan dat specifieke bestanddeel, maar het is dus wel beschermd. Omdat dergelijke omschrijvingen vanuit het perspectief van het wettelijke systeem onwenselijk zijn, is de RCE blij als de eigenaar de uitsluiting van een bestanddeel wil laten schrappen. U kunt dit aangeven door middel van de knop 'stel een vraag' die bij ieder rijksmonument in het register staat.
Vanwege bescherming
Het komt regelmatig voor dat in het rijksmonumentenregister in de omschrijving staat dat het object beschermd is ‘vanwege’ een bepaald bestanddeel. Bijvoorbeeld: de kerk is beschermd vanwege het orgel. Dit heeft in het verleden geleid tot het misverstand dat in zo’n geval uitsluitend het orgel is beschermd. Dit is echter niet juist. De bescherming betreft in zo'n geval de gehele onroerende zaak. De ‘vanwege’ bescherming betekent dat het zwaartepunt van de monumentale waarden gelegen is in dat specifieke bestanddeel.
Voorbeschermde monumenten
Iets is niet van de een op de andere dag een rijksmonument. Daar gaat een procedure aan vooraf. Deze procedure kost tijd. Gedurende de aanwijzingsprocedure is het monument of archeologisch monument 'voorbeschermd'. Dit betekent dat het wordt beschermd alsof het al een rijksmonument is. Het gaat dan om het verbod van beschadiging en vernieling en de vergunningplicht (zie hierboven).
Werelderfgoed
Nederland heeft 13 door Unesco aangewezen werelderfgoederen. In het rijksmonumentenregister is geen aparte vermelding van het werelderfgoed opgenomen.
Zie ook het thema Werelderfgoed in deze kennisbank.
Zie ook
Artikelen- Rijksmonumentenregister - Ontstaansgeschiedenis van het bestand
- Rijksmonumentenregister - Doel en inhoud
- Beschermde stads- en dorpsgezichten in Nederland
Rijksmonumentenregister, rijksmonumenten, beschermde stads- of dorpsgezichten, werelderfgoed
Begrippen
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 19 apr 2024 om 03:03.