Groeven en profielwanden (beheermodel)

Introductie

Groeven zijn meestal aangelegd voor delfstofwinning (bijvoorbeeld voor de winning van natuursteen), ze bieden een prachtige kijk in de opbouw van de ondergrond. In Zuid-Limburg komen veel (voormalige) kalksteengroeven voor, in stuwwallen zijn veelal (voormalige) zandgroeven te vinden. Veel geologische kennis is afkomstig uit groeven waarvan de wanden goed gedocumenteerd zijn. De meeste groeven zijn nu niet meer in bedrijf, de wanden zijn afgedekt of overgroeid door vegetatie. Het goed zichtbaar houden van wanden is een grote uitdaging vanwege het voorkomen van los materiaal, ververing en de veiligheid.

Groeven en profielwanden in het kort

Kenmerkendheid

Groevewanden bieden een zeldzame inkijk in de ondergrond, veel geologische kennis over de ondergrond van Nederland is opgedaan in (voormalige) groeven.
In Nederland gaan of gingen ontgrondingsvergunningen in de regel vergezeld van de verplichting de ontgronding ‘afgewerkt’ op te leveren. Dat afwerken bestaat (of bestond) dan meestal uit het maken van flauwe taluds, het afdekken met een laag voedselrijke grond en eventueel het aanbrengen van een beplanting bestaande uit houtige gewassen.
De ondergrondse groeven worden gekenmerkt door een zeer specifiek klimaat. De temperatuur is er zeer constant en relatief laag (11ºC). De luchtvochtigheid daarentegen is erg hoog. Bovengrondse (op het zuiden gelegen) profielwanden worden juist gekenmerkt door relatief grote temperatuursverschillen.

Materiaal

Profielwanden bestaan uit een grote verscheidenheid aan materialen, van klei tot grind en hard gesteente. De hardheid en de mate van consolidatie van het materiaal zijn in sterke mate bepalend voor de erosiegevoeligheid en steilheid van de profielwand.

Huidige aardkundige processen

Delfstoffenwinning vindt nog steeds plaats en er ontstaan heden ten dage dus nog steeds groeven en profielwanden. Kale groevewanden zijn onderhevig aan erosie.

Afb. 1. Door het ijs scheefgestelde lagen van Vroeg en Midden Pleistocene rivierafzettingen in de voormalige gemeentegroeve bij Hattem. Bron: Floor (1986).

Afb. 2. In de groeve Nieuw-Namen in Zeeuws-Vlaanderen zijn strandafzettingen uit het Tertiar te zien. Foto: Henk Baas, RCE.

Afb. 3. Het Lutterzand langs de Dinkel in Twente. Hier is een opeenvolging van dekzand uit de laatste ijstijd goed te zien. Deze wand vormde een belangrijke onderzoekslocatie voor dekzand. Foto: Wikipedia, De Geo, CC BY-SA 4.0.

Afb. 4. Profielwand in de ENCI groeve bij Maastricht. In de wand is kalksteen met vuursteenbanken uit het Krijt te zien (Kalksteen van Lanaye, ca. 68 miljoen jaar oud). Foto: Geert-Jan Vis, TNO.

Achtergrond

Ontstaan en voorkomen

Groeven ontstaan als gevolg van delfstoffenwinning en kunnen zowel boven- als ondergronds worden aangetroffen. Door ontgraving ontstaan profielwanden die letterlijk iets blootgeven over de geologische ontstaansgeschiedenis van een gebied. Veel kennis over de Nederlandse ondergrond is opgedaan in groeven en profielwanden, die vaak niet meer goed zichtbaar zijn.

In de mergelgroeven van Zuid-Limburg kan men allerlei verweringsvormen van het Krijt bestuderen, zoals doline- en druipsteenvorming. In deze regio komen ook onderaardse kalksteengroeven voor. In de omgeving Winterwijk ligt een bekende groeve waar Muschelkalk uit het Trias gewonnen wordt, deze kalksteen is zeer rijk aan fossielen. Ook op plaatsen waar grind, zand, klei, mergel of keileem werden gewonnen zijn groeven in bedrijf geweest, bijvoorbeeld in stuwwallen (Afb. 1).

Bodems en waterhuishouding

n.v.t.

Relaties met landschappelijke waarden

Cultuurhistorie en archeologie

Groeven zijn ontstaan als gevolg van delfstoffenwinning, sommigen zijn lange tijd in gebruik geweest en zijn daarmee onderdeel van het historisch landschap. Enkele groeves zijn ook voor de winning van natuursteen gebruikt, dat terug te vinden is in gebouwde monumenten. Vuursteenmijnen in Zuid-Limburg kunnen als de oudste mijnen beschouwd worden, in groeve Rijckholt werd al sinds het Neolithicum vuursteen gewonnen. In onderaardse kalksteengroeven in Limburg kan men vele opschriften, tekeningen en telramen aantreffen die inzicht geven in de werkwijze van de oude blokbrekers. Onderaardse groeven deden in tijden van onrust dienst als schuilplaats voor bedreigde personen of bevolkingsgroepen. Ook werden er kunstschatten opgeslagen. Nabij kalksteengroeven kan men kalksteenovens aantreffen.

Ecologie en biodiversiteit

Profielwanden kunnen als aantrekkelijke broedplaatsen voor oeverzwaluwen fungeren. Kale groevewanden hebben vaak een grote aantrekkingskracht op insecten en kunnen floristisch interessant zijn.

Beheer

Aantastingen en bedreigingen

Veel groevewanden zijn afgestort en/of overwoekerd met struiken en bomen, zodat maar weinig te zien is van de geologische gesteldheid. Daarnaast zijn ontsluitingen verloren gegaan omdat groeven geheel zijn afgewerkt of zijn gebruikt als vuilstortplaats. Andere bedreigingen en aantastingen vormen mechanische verwering door vorst- en wortelwerking, graafwerkzaamheden van dieren, betreding van de wanden door mensen en vandalisme. Wanden bestaand uit los materiaal (zoals zand en grind) zijn heel moeilijk goed te houden. Hier dreigt instorting en overwoekering door vegetatie.

Beheeropties

Bij het beheer van groeven en profielwanden kunnen verschillende strategieën worden toegepast:

Behoud

De beheerwerkzaamheden kunnen bestaan uit:

Het beschermen van de wand tegen degeneratie als gevolg van betreding door mensen. Men kan hiertoe een afrastering plaatsen, zodanig dat de wand nog wel zichtbaar blijft, maar niet direct toegankelijk is;
Het aanleggen van wandelroutes langs profielwanden. Recreatieve ontsluiting kan echter tot aantasting van profielwanden leiden. Daarom is het belangrijk dat de wanden zelf niet toegankelijk zijn;
Het plaatsen van een informatiepaneel;
Het bedekken van de wand, met bijvoorbeeld een zeil, tegen invloeden van buitenaf. Niet alleen de invloed van het weer zal verminderen, ook zal de wand minder snel begroeid raken. Bij excursies kan het bedekkingsmateriaal tijdelijk worden verwijderd.

Accentueren / zichtbaar(der) maken

De beheerwerkzaamheden kunnen bestaan uit:

Het zodanig afwerken van nu in exploitatie zijnde groeven dat de profielwand goed zichtbaar en toegankelijk is. De provincie zou in de toekomst bij het verlenen van nieuwe ontgrondingsvergunningen voorwaarden moeten stellen voor een zodanige afwerking dat bijzondere ontsluitingen zichtbaar en toegankelijk worden;
Het (periodiek) verwijderen van begroeiing op, of voor de profielwand. Soms kan het nodig zijn bij tijd en wijle geërodeerd materiaal te verwijderen. Dit is met name het geval indien een groevewand uit relatief erosiegevoelig, ongeconsolideerd materiaal bestaat, zoals bijvoorbeeld zand;
Het aanbrengen van harmonicagaas om begroeiing tegen te houden en verder verval tegen te gaan;
Afgewerkte wanden herinrichten, zodat ze een educatieve/recreatieve functie kunnen krijgen;
Het verwijderen van stortafval.

Voorbeeld van reeds uitgevoerd beheer

Het in 2010 geopende aardkundig monument steilwand Donderden in Drenthe is een wand waar afzettingen uit drie ijstijden zichtbaar zijn gemaakt. naast de wand staat een informatiebord met daarop een toelichting van wat er te zien is.
Het archeologisch rijksmonument groeve Rijckholt in Zuid-Limburg is tussen 2017 en 2023 voor het publiek zichtbaarder en beter beleefbaar gemaakt. Er is een informatiecentrum geopend en de groeve is onderdeel van de hernieuwde vuursteenwandelroute die langs vuursteengroeven in Zuid-Limburg loopt.
Stichting IKL heeft in het kader van het project ‘Herstel en behoud van gea-objecten in Limburg’ verschillende groeven en profielwanden geïnventariseerd. Het project is gefinancierd door de provincie Limburg en het ministerie LNV. Op basis van de inventarisatie zijn per object aanbevelingen gedaan omtrent de inrichtings- en beheermaatregelen.
In een kalksteengroeve nabij Voerendaal heeft het IKL in samenwerking met de provincie, de Heidemij, de Rijksgeologische Dienst en aannemers puin en vegetatie verwijderd. Daarnaast zijn de aanwezige kalksteenovens geconsolideerd en de wanden voorzichtig afgestoken om de gelaagdheid van de kalksteenformatie zichtbaar te maken.
In Nieuw-Namen (ZL) bevindt zich een groeve waar voor Nederland ongebruikelijk oude afzettingen (2 á 3 miljoen jaar oud) dagzomen (Afb. 2). In het verleden werd de groeve gebruikt als stortplaats. Staatsbosbeheer heeft de verschillende lagen goed zichtbaar gemaakt. De groeve krijgt een overkapping met zonnepanelen.

Knelpunten in de praktijk

Wanden die bestaan uit los sediment zijn lastig in stand te houden vanwege instortingsgevaar, dat tevens een risico voor de veiligheid vormt. Deze wanden vergen een speciale behandeling en onderhoud. Groeven met vaste gesteenten zijn gevoelig voor verwering en overgroeien door vegetatie.

Verder lezen

Gebiedsbeschrijvingen

De volgende gebiedsbeschrijvingen horen bij dit landschapselement:

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Aardkundig erfgoed

Trefwoorden

groeves, ontsluiting, natuursteen, delfstofwinning

Specialist(en)

Harm Jan Pierik

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.