Nijmegen - Valkhof

⇐ (395952) monumentenregisterMonumentnummer: 395952

Introductie

Bewoningssporen en een fort uit de Romeinse tijd, bewoningssporen en een grafveld uit de vroege en late middeleeuwen en een burcht uit de late middeleeuwen.

Neder-Germaanse limes

Dit rijksmonument is onderdeel van de Neder-Germaanse limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Deze is sinds juli 2021 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: bewoning (inclusief verdediging) onbepaald, castellum, grafveld , kasteel
Periode: Romeinse tijd, Middeleeuwen
Rijksmonument sinds: 7 februari 1991

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

Het Valkhof is historisch gezien een van de belangrijkste plekken van Nederland. Deze strategische heuvel, die hoog uittorent boven de Waal, herbergt waardevolle sporen van de geschiedenis van West-Europa, veelal onzichtbaar onder de grond verborgen. Al in de prehistorie wierpen mensen hier grafheuvels op, de Romeinen vestigden zich er, hun Merovingische opvolgers bouwden een van de eerste kerken van Nederland. Karel de Grote had hier een paleis, dat later in brand werd gestoken door de Vikingen. Tal van keizers van het Heilige Roomse Rijk resideerden hier, later gevolgd door de graven en hertogen van Gelre. De burcht was het oudste en grootste kasteel dat ooit in ons land heeft gestaan. Veel prominenten bezochten de plek, zoals tsaar Peter de Grote en keizer Napoleon Bonaparte. Tijdens de Tweede Wereldoorlog lag het Valkhof voor de laatste keer in de vuurlinie; de Duitsers legden er loopgraven aan en drie betonnen bunkers.

Al deze perioden hebben hun sporen nagelaten in de bodem, wat het Valkhof ook een van de meest waardevolle archeologische monumenten van Nederland maakt. Ook voor de Neder-Germaanse Limes is het Valkhof van nationale en internationale betekenis. Hier liggen zowel sporen van de eerste stedelijke nederzetting van ons land, als ook het laatste fort op Nederlands grondgebied dat in naam van het Romeinse Rijk werd verdedigd.

Rond 12 voor Chr. begonnen de Romeinen met de aanleg van een wijk voor burgers op de Valkhofheuvel. Deze nederzetting komt ook in de Romeinse geschriften voor als Oppidum Batavorum, de Stad der Bataven. Ze was puur Romeins van aard en was bedoeld als administratieve hoofdplaats van het Bataafse gebied. In eerste instantie hadden Bataven overigens niet veel zin om hier naartoe te verhuizen. Ze bleven wonen zoals ze dat gewend waren, in verspreide boerderijen in het rivierengebied.

Het stadje bestond vooral uit lintbebouwing van houten rijtjeshuizen langs een doorgaande weg, globaal de huidige St. Jorisstraat en Burchtstraat. De relatief smalle maar diepe huizen lagen met de smalle kant aan de weg, vaak met een atelier of winkeltje. Op de langgerekte achtererven lagen beerputten, afvalkuilen, schuurtjes en werkplaatsen. Sommige huizen hadden kelders. In de loop van de tijd breidden bewoners hun huizen steeds verder uit naar achteren. Tegelijkertijd verrezen er ook gebouwen met stenen fundamenten, de eerste van Nederland. Het stadje groeide duidelijk in omvang en betekenis. Behalve vertegenwoordigers van het Romeinse bestuur woonden er ook handelaars, ambachtslieden en veteranen uit het leger. Aan de groei van Oppidum Batavorum kwam een bruusk einde door de Bataafse Opstand in 69-70, waarbij rebellenleider Julius Civilis het stadje in brand liet steken. Archeologen zien die actie ook terug in de bodem in de vorm van een dikke brandlaag. Het stadje werd niet herbouwd, en de bewoners trokken naar een nieuwe nederzetting in Nijmegen-West, de latere stad Ulpia Noviomagus.

Meer dan twee eeuwen later namen de Romeinen het terrein op de Valkhofheuvel opnieuw in gebruik, toen ze hier een fort aanlegden. Zo’n versterking was nodig nadat de forten langs de Rijn ten westen van Nijmegen rond 275 allemaal waren verlaten. Interne twisten, toenemende overstromingen en dreigende invallen hadden de bevolking in het westen van ons land grotendeels verdreven. De verdediging van de noordgrens van het Romeinse rijk schoof daarmee van de Rijn een stuk landinwaarts naar de Waal en de Maas. Het Valkhof lag in dit nieuwe verdedigingsconcept heel strategisch. Het fort bestond in deze fase uit een dikke aarden wal en twee flinke grachten, respectievelijk 10 en 12,5 meter breed. Kennelijk was dat nog niet genoeg, want op enige tientallen meters afstand lag een tweede verdedigingsgordel, eveneens bestaande uit twee brede grachten. Rond 370 bouwden de Romeinen rond de aarden wal een stenen muur van 1,5 meter dik. Waarschijnlijk gebeurde dit op last van keizer Valentinianus I (364-375), de laatste keizer die krachtige maatregelen trof om de noordgrens van het Romeinse rijk te herstellen. Hij bezocht ook deze omgeving om alle verrichtingen met eigen ogen gade te slaan. Inmiddels waren ook de laatste bewoners van Ulpia Noviomagus in Nijmegen-West verhuisd naar het Valkhof, zodat dit fort nog het enige Romeinse bolwerk was in de wijde omgeving. Uitgebreide grafvelden in de omringende binnenstad van Nijmegen laten zien dat de bewoning in de eeuwen daarna gewoon doorliep, ook toen de Romeinse tijd langzaam overging in de Frankische en Merovingische tijd.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 50 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

bouwwerkzaamheden;
ophogen, verlagen of egaliseren;
het aanleggen en verwijderen van leidingen;
het aanbrengen van beplantingen;
overige wijzigingen.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.