Berg en Dal - De Holdeurn

⇐ (45420) monumentenregisterMonumentnummer: 45420

Introductie

Resten van een aardewerk- en dakpanfabriek uit de Romeinse tijd.

Neder-Germaanse limes

Dit rijksmonument is onderdeel van de Neder-Germaanse limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Deze is sinds juli 2021 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: pottenbakkerij, steen- of pannenbakkerij
Periode: Romeinse tijd
Rijksmonument sinds: 6 november 1973

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het Rijksmonument

Toen de Romeinen in onze streken verschenen, brachten ze hun grote kennis op het gebied van techniek en bouwkunde mee. Zo werkten ze met cement, beton, natuursteen en baksteen. Om aan de behoefte aan baksteen voor forten, huizen en tempels te voldoen, bouwden de Romeinen grote steenovens. Dat deden ze onder andere op de Holdeurn, even ten oosten van Nijmegen, aan het einde van de eerste eeuw. Voor de bouw van de ovens en het bakken van de stenen werden militairen ingezet van het Tiende Legioen, dat in de nabijgelegen legerplaats in Nijmegen-Oost was gelegerd. Door de omvang van het complex en de enorme hoeveelheid gebakken tegels en dakpannen staat de Holdeurn bekend als de eerste fabriek van Nederland. Er stonden kleinere ovens voor serviesgoed, zoals borden en bekers, en grote ovens voor het maken van vloertegels, dakpannen en bakstenen. In anderhalve eeuw hebben de soldaten hier miljoenen producten gemaakt.

Dat de Romeinen deze plek uitkozen op 80 meter boven de zeespiegel, relatief ver van Nijmegen en de rivier, lijkt niet handig maar heeft wel een goede reden. In de voorlaatste ijstijd, zo’n 100.000 jaar geleden, zijn hier leemlagen door gletsjers naar boven gedrukt. Deze klei was geschikter voor het maken van bakstenen en dakpannen dan de rivierklei langs de Waal.

Behalve geschikte klei zijn voor het productieproces nog twee andere dingen nodig: brandstof en water. Nabijgelegen bossen leverden hout, en er lagen bronnen in de buurt. Opgegraven buizen van aardewerk en loden pijpen maken duidelijk dat de steenfabriek een eigen waterleiding heeft gehad.

De eerste opgraving van het terrein dateert al uit 1840, maar het enige grootschalige onderzoek vond honderd jaar later plaats. In de jaren 1938-1942 legden de archeologen Braat en Holwerda een paar grote ovens bloot, met ondergrondse stookgangen van ruim 2 meter hoog. Daarbovenop stonden koepels met doorsnedes van 5 tot 10 meter. In zo’n oven werden tienduizenden stenen tegelijk opgestapeld, om daarna te worden gebakken bij een temperatuur van ca. 1000 graden. De ovens stonden zo’n vier dagen te branden. Veel tegels en dakpannen kregen een stempel, waaraan is af te lezen welke legereenheden hier actief waren. Daaronder zijn de stempels van het Tiende Legioen, dat van 70 tot 104 gelegerd was in Nijmegen-Oost en het complex op de Holdeurn heeft aangelegd. De stempels maken het ook mogelijk om iets te zeggen over de verspreiding van tegels en dakpannen die hier zijn geproduceerd. Archeologen vinden ze langs de hele Neder-Germaanse Limes, van Katwijk aan Zee tot voorbij Bonn in Duitsland. Ook latere eenheden hebben hier letterlijk hun stempel gedrukt op de fabricage van stenen, zoals het Dertigste Legioen uit Xanten en het Eerste Legioen uit Bonn. Beiden zullen een detachement hebben afgevaardigd naar Nijmegen om te zorgen voor de productie en het vervoer van alle stenen.

Behalve de ovens stond op de Holdeurn ook een groot gebouw, waarvan de functie niet bekend is. Ook vonden archeologen op en rond het terrein gebruiksvoorwerpen, altaren en grafstenen. Dat bewijst dat hier niet alleen mensen werkten, maar ook woonden en begraven werden. Er liepen ook honden en katten rond, waarvan de pootafdrukken op sommige dakpannen zijn vereeuwigd. Als stille getuigen van de industriële productie liggen overal in de bodem nog dikke afvallagen met as en talloze stukken baksteen en dakpan.

De duizenden vondsten op het terrein en de rol die de steenfabriek vervulde in de Romeinse tijd maken de Holdeurn tot een van de belangrijkste archeologische plekken van Nederland. Er is bovengronds weinig van te zien. Of er in de bodem nog intacte resten van de ovens liggen, is onduidelijk. Uit correspondentie van een van de opgravers zou je kunnen afleiden dat alles is weggehaald. Van de andere kant lijkt dat niet logisch. De wanden van de ovens zullen door de hoge temperaturen en het veelvuldige gebruik keihard zijn geworden. Om dat met het toenmalige handgereedschap weg te bikken, is vrijwel ondoenlijk en tamelijk zinloos. Er is dus een gerede kans dat de resten na de opgravingen zijn afgedekt en nog altijd onder de grond liggen. Bovendien zijn twee grote ovens destijds maar voor de helft opgegraven, omdat er bomen in de weg stonden. De andere helft ligt dus nog steeds in de bodem verscholen.

Op en rond het terrein zijn nog grote kuilen te zien waar in het verleden leem werd gewonnen. Sommige ervan dateren uit de Romeinse tijd, maar zeker niet allemaal: de meeste zijn pas gegraven rond 1900, toen aan de overkant van de Oude Kleefsebaan de stoomdakpanfabriek ‘Berg en Dal’ was gevestigd. Deze dakpannenfabriek vormt een interessante parallel met de 1800 jaar oudere Romeinse voorganger.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 30 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

bouwwerkzaamheden;
aanbrengen van verhardingen;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het dempen/uitdiepen van watergangen of depressies;
het aanleggen en verwijderen van leidingen;
het ophogen, verlagen of egaliseren van het terrein;
het aanbrengen van beplantingen;
overige wijzigingen.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.