Nijmegen - Ubbergen - Kops Plateau

⇐ (45809) monumentenregisterMonumentnummer: 45809

Introductie

Overblijfselen van een fort (castellum) en afvaldumps, een kampdorp (vicus) en grafveld uit de Romeinse tijd en oudere sporen van gebruik.

Neder-Germaanse limes

Dit rijksmonument is onderdeel van de Neder-Germaanse limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Deze is sinds juli 2021 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: castellum, vicus, grafveld
Periode: Steentijd, Bronstijd, IJzertijd, Romeinse tijd
Rijksmonument sinds: 30 januari 1981

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het Rijksmonument

Het Kops Plateau is een van de belangrijkste locaties in de geschiedenis van Romeins Nederland. Het ligt op een uitloper van de stuwwal van Berg en Dal, die is gevormd tijdens de voorlaatste ijstijd, ca. 150.000 jaar geleden. Honderden meters dikke gletsjers stuwden toen enorme heuvels op. Na het smelten van de gletsjers sleten deze hoge, grillige stuwwallen langzaam af. Het erosiemateriaal zorgde voor een min of meer gelijkmatig aflopende helling. Later werd deze doorsneden door de Rijn, die aan de noordkant een steile helling achterliet. Zo ontstond een hooggelegen vlakte die in de periode van 2200 tot 100 voor Chr. – de late steentijd, brons- en ijzertijd – aantrekkelijk was om daar de overledenen te begraven. Op deze plek, uitkijkend over het rivierengebied, verrees in de Romeinse tijd een van de eerste militaire versterkingen van ons land.

In de jaren tachtig van de twintigste eeuw is en deel van het terrein archeologisch onderzocht. De opgravingen hebben duidelijk gemaakt dat de status, rijkdom en militaire betekenis van het fort uitzonderlijk zijn, zeker voor onze streken. Het was niet het allereerste fort op Nederlands grondgebied, dat lag op de nabijgelegen Hunerberg. Daar waren vanaf 19 voor Chr. tienduizenden Romeinse soldaten gelegerd in het kader van veldtochten tegen de Germanen. Na hun vertrek bouwde het leger rond 12 voor Chr. op het Kops Plateau een kleinere versterking. Bij opgravingen werden scherven van kostbaar aardewerk gevonden. De combinatie van deze gegevens maakt duidelijk dat de legerplaats een bijzondere status moet hebben gehad. Vooral één groot gebouw trekt de aandacht. Het was opgetrokken in een mediterrane bouwstijl die niet zou misstaan aan de Golf van Napels. De muren waren voorzien van fresco’s, en er was een zuilengalerij rondom een weelderige tuin op de binnenplaats. Zo’n luxe is alleen voorbehouden aan de allerhoogste officieren. De onderzoekers denken daarom dat dit gebouw toebehoorde aan opperbevelhebber Drusus, stiefzoon en beoogd opvolger van keizer Augustus. Waarschijnlijk had het Kops Plateau tijdens de Germaanse campagnes, rond het begin van de jaartelling, een functie als commandocentrum. Naast officieren waren er ook legioenssoldaten gelegerd, zo blijkt uit ingekraste namen op borden en kommen.

Waarschijnlijk hebben ook andere leden van de keizerlijke familie hier gelogeerd, zoals Drusus’ broer, de latere keizer Tiberius, en zijn zoon Germanicus. Vlak buiten de wallen lagen enkele tijdelijke kampementen van hulptroepen. Bij de zuidelijke poort van het kamp stonden grote barakken met stallen voor ruiters en hun paarden. Tijdens de regeerperiode van keizer Caligula (37-41) werd de versterking herbouwd, maar nu als ruiterfort. Wellicht lag hier een detachement Bataafse ruiters, de Ala I Batavorum. Mogelijk kunnen we ook de hier gevonden ruiterhelmen met viziermaskers aan hen toeschrijven. Deze viziermaskers gaven de drager een sinistere uitdrukking die op tegenstanders een vervaarlijke indruk maakte. Vaak was op de helm zelf nog een reliëf aangebracht in de vorm van haarlokken. Sommige helmen werden gedragen met een kunstzinnig geweven pruik van paardenhaar. Vanwege de grote concentratie van dit soort gezichtshelmen op het Kops Plateau en de omgeving van Nijmegen denkt men dat het gaat om lokale – dus Bataafse ruiters.

Het fort heeft gefunctioneerd tot aan de Bataafse Opstand in 69-70. In tegenstelling tot andere forten aan de limes is het bij die gelegenheid niet in brand gestoken. Wel herinnert een bijzonder zilveren medaillon met de naam van Aquilius aan deze episode. De Romeinse geschiedschrijver Tacitus schrijft in zijn verslag van de Bataafse Opstand dat een commandant met diezelfde naam met wat overgebleven troepen wanhopig weerstand bood tegen de opstandelingen. Het is een van die mooie, maar zeldzame momenten dat archeologie en geschiedschrijving elkaar de hand reiken. Na het jaar 70 is het fort verlaten en is het Kops Plateau nagenoeg onbebouwd gebleven. Op de helling van het Kops Plateau zijn nog pakketten met afval, afkomstig van de forten, achtergebleven. Deze geven een bijzondere inkijk in de materiële cultuur van de soldaten die daar gelegerd waren.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 20 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

het ophogen, verlagen of egaliseren van het terrein;
bouw-, sloop- of graafwerkzaamheden waarvoor een omgevingsvergunning of ontgrondingenvergunning vereist is;
het aanleggen en verwijderen van leidingen;
het aanbrengen van verhardingen in de openbare ruimte;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het aanplanten en verwijderen van (diepwortelende) bomen en struiken;
overige wijzigingen.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.