Nijmegen - Museum Kamstraat - Hunerberg

⇐ (45811) monumentenregisterMonumentnummer: 45811

Introductie

Overblijfselen van een legioensvesting (castra), kampdorp (canabae) en een grafveld uit de Romeinse tijd.

Neder-Germaanse limes

Dit rijksmonument is onderdeel van de Neder-Germaanse limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Deze is sinds juli 2021 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: canabae, castra, grafveld
Periode: Romeinse tijd
Rijksmonument sinds: 30 januari 1981

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

De Hunerberg (of Hunnerberg) in Nijmegen-Oost is een van de belangrijkste archeologische vindplaatsen van Romeins Nederland. Hier vinden we de eerste sporen van structurele Romeinse aanwezigheid in ons land in de vorm van een enorm legerkamp. Dat had een oppervlak van 42 ha, groot genoeg om twee of drie legioenen te herbergen, bij elkaar zo’n 15.000 man. Zo’n legioen bestond uit elitetroepen van Romeinse burgers. Het Romeinse leger beschikte over 25 à 30 van zulke legioenen, verspreid over het hele Romeinse rijk.

Het legerkamp op de Hunerberg is in 19 voor Chr. aangelegd als onderdeel van militaire campagnes van keizer Augustus en zijn rechterhand Marcus Agrippa, op dat moment gouverneur van Gallië. Augustus en Agrippa wilden een einde maken aan opdringerige en weerspannige Germaanse stammen ten oosten van de Rijn, en gebruikten daarvoor Nijmegen als springplank. Mogelijk was dit ook het moment dat leden van Romeins gezinde volkeren uit het Germaanse gebied een woongebied kregen toegewezen in het Romeinse rijk. Volgens schriftelijke bronnen verhuisden leden van het Chattische volk uit midden-Duitsland naar het Gelderse rivierengebied. Daar versmolten ze met de plaatselijke bevolking, waarna de bewoners een nieuwe naam kregen: de Bataven.

De Romeinen zagen meteen de waarde in van de Hunerberg als strategische locatie. Dit plateau steekt hoog boven het omliggende rivierengebied uit. Ze legden een tentenkamp aan, omringd door grachten en een dubbele houten muur. De aanblik van zo’n robuuste omwalling met torens en poorten moet indrukwekkend zijn geweest. Niet veel later vervingen de Romeinen hun tenten door houten gebouwen, kennelijk met de bedoeling om hier lang te blijven. De manschappen sliepen voortaan in barakken, terwijl de officieren woonden in grote villa’s. Eén van die woningen, waarschijnlijk voor de bevelhebber van een legioen, stond op een terrein van zo’n 60 bij 37 meter. De woonvertrekken waren gegroepeerd rond twee binnenhoven met zuilengalerijen. Uiterlijk 12 voor Chr. vertrokken de legioenen en werd het kamp verlaten.

Drie generaties later werd het terrein opnieuw in gebruik genomen. Na de woelige jaren van de Bataafse Opstand in 69-70, waarbij de meeste forten langs de Neder-Germaanse Limes in vlammen opgingen, vonden de Romeinen het verstandig om een legioen van 5000 man in Nijmegen achter te laten: het Tiende Legioen. Ook hierin is de Hunerberg uniek, want dit is het enige legioen dat voor langere tijd in Nederland gelegerd is geweest. Het stenen fort dat het legioen op deze plaats aanlegde, hoort dankzij vele opgravingen tot de best onderzochte legerplaatsen van het Romeinse rijk. Rond dit fort ontstond een burgerlijke nederzetting (canabae legionis) met de omvang, het uiterlijk en de status van een complete stad. Deze nederzetting strekte zich mogelijk uit over zo’n 100 hectare en had onder andere een eigen marktplaats (forum) en een amfitheater met een capaciteit van bijna 10.000 bezoekers. In de stad woonden minimaal 5000 mensen. Rond de legerplaats en de nederzetting lagen uitgebreide grafvelden waar duizenden mensen zijn begraven.

De nieuwe bewoners zorgden voor een enorme economische impuls voor de wijde omgeving. Bovendien hoefden de soldaten nauwelijks te vechten en werden daarom ingezet voor allerlei bouwprojecten. Zo bouwden ze de aardewerk- en dakpanfabriek op de Holdeurn, legden een aquaduct aan vanaf de heuvels in Berg en Dal, herbouwden hun eigen legerplaats in steen, legden wegen aan en hielpen mee aan het bouwen van tempels in Elst en een nieuwe stad: Ulpia Noviomagus in het huidige Nijmegen-West. Soldaten van dit legioen werkten ook in steengroeven in Frankrijk en de Duitse Eifel om te voorzien in hun eigen behoefte aan bouwmateriaal.

Een van de belangrijkste gebouwen van het fort was het hoofdkwartier (principia). Op de binnenplaats van de principia verzamelden de militairen zich om te worden toegesproken door de bevelhebber. Het gebouw zelf bevatte onder andere een grote rechtszaal en een heiligdom waar de veldtekens werden bewaard, zoals vaandels van de verschillende onderafdelingen en de standaard met de legioensadelaar. Het hoofdkwartier was gebouwd in een monumentale stijl die niet onderdeed voor gebouwen uit Rome. Daarnaast lagen de onderkomens van de hoge officieren: op villa’s lijkende huizen, compleet met muurschilderingen, vloerverwarming en een binnenhof. Om deze grote gebouwen lagen de manschapsbarakken gegroepeerd, gerangschikt per eenheid van 480 man.

Rond het jaar 104 verplaatste keizer Trajanus het Tiende Legioen naar Boedapest. Tot het midden van de tweede eeuw kreeg de legerplaats een bezetting van veel kleinere detachementen. Inmiddels was het zwaartepunt van de Romeinse aanwezigheid verplaatst naar Nijmegen-West, waar de stad Ulpia Noviomagus tot grote bloei kwam. De bewoners van deze stad bleven nog wel gebruikmaken van het amfitheater in Nijmegen-Oost.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 30 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

het verrichten van bouwwerkzaamheden;
het aanbrengen van verhardingen;
het aanbrengen van beplantingen;
het graven of verbreden van sloten;
het ophogen, verlagen of egaliseren van het terrein;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het aanleggen en verwijderen van leidingen;
het dempen/uitdiepen van watergangen of depressies;
sloopvergunningsplichtige werkzaamheden;
overige wijzigingen.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.