De Meern - de Hoge Woerd

⇐ (46097) monumentenregisterMonumentnummer: 46097

Introductie

Resten van een fort (castellum), kampdorp (vicus) en een grafveld uit de Romeinse tijd.

Neder-Germaanse limes

Dit rijksmonument is onderdeel van de Neder-Germaanse limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Deze is sinds juli 2021 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: castellum, grafveld, vicus
Periode: Romeinse tijd
Rijksmonument sinds: 27 november 1969

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

Dat er ten noorden van het dorp De Meern merkwaardige zaken van hoge ouderdom in de grond zaten, was al in de zestiende eeuw bekend. Op een terrein dat `De Hoge Woerd’ werd genoemd, kwamen onder andere Romeinse munten naar boven. Opgravingen in de twintigste eeuw maakten duidelijk dat hier de resten van een Romeins fort in de bodem lagen. De Romeinse naam van het fort is jammer genoeg niet overgeleverd. Archeologen en historici spreken van castellum Vleuten-De Meern.

Toen vanaf 1997 de Utrechtse satellietstad Leidsche Rijn werd aangelegd, waren de archeologen dan ook goed voorbereid op wat ze zouden kunnen vinden. Al snel overtroffen de resultaten hun stoutste verwachtingen. De opgravingen in Leidsche Rijn hebben in korte tijd onze kennis over de aanwezigheid van het Romeinse leger in Nederland en over de versterkte grenslinie langs de (Oude) Rijn – de limes – enorm uitgebreid. Het is het best onderzochte stuk van de limes in Nederland. Er is ook veel nieuwe informatie verzameld over het fort zelf en zijn bewoners, hoewel er maar weinig van is opgegraven. Het allergrootste deel zit nog in de bodem van het rijksmonument en wordt bekroond door het huidige bezoekerscentrum Castellum Hoge Woerd.

Het fort – in het Latijn: castellum – is waarschijnlijk gebouwd in 40 na Chr. In dat jaar hield de Romeinse keizer Caligula veldtochten tegen de Germanen aan de overkant van de Rijn, en bereidde een invasie van Engeland voor. In dat kader trok zijn leger voor het eerst over de Rijn westwaarts tot aan de Noordzee en richtten de troepen ten westen van Utrecht verschillende militaire steunpunten in. Het fort bij De Meern was er één van. Het lag iets ten zuiden van de plek waar zich een rivierarm van de hoofdstroom afsplitste. Deze tak werd voor de komende eeuwen de belangrijkste loop van de Rijn. Die was in de eerste plaats een transportader van de grote legerkampen in Duitsland naar de kust. Al snel werd het ook een duidelijke grens tussen het Romeinse gebied ten zuiden en het `Germaanse’ gebied ten noorden ervan. Die mocht door de noordelijke stammen niet worden overschreden. Het fort en een aantal wachttorens zorgden voor de bewaking en beveiliging van de strategisch zo belangrijke rivier.

Het naar verhouding kleine fort was opgezet volgens de voorschriften van het Romeinse leger. Het had een rechthoekige plattegrond en een oppervlak van zo’n 7500 m². Een wal van hout en opgestapelde plaggen, voorzien van vier poorten en omgeven door een gracht, vormde de eigenlijke versterking. Daarbinnen lagen keurig gerangschikt barakken, opslagen werkplaatsen, een groot hoofdgebouw en een ruim opgezette woning voor de commandant. De eenheid waarover hij het bevel voerde, was zo’n 300 man sterk. Dat was een deel van een `cohort’, een onderdeel van 500 man dat uit hulptroepen was samengesteld. De soldaten werden geworven uit de bevolking van door de Romeinen veroverde gebieden. Een van de cohorten die hier gelegerd was, was het `Eerste Vlootcohort’. De soldaten bakten hun eigen tegels en dakpannen in de omgeving van hun fort, en zetten er het stempel op van hun eenheid.

Hoewel er geen aanwijzingen zijn dat de troepen ooit in actie moesten komen tegen vijanden van de overkant, hadden ze genoeg te doen. Het fort, dat maar een paar meter van de waterkant lag, moest voortdurend worden onderhouden en soms zelfs ingrijpend verbouwd. De onbedijkte rivier trad geregeld buiten zijn oevers en het water stroomde dan het fort binnen. Het leger hoogde dan de grond op, voordat het aan de herstelwerkzaamheden begon. Daaraan dankt de Hoge Woerd zijn hoge ligging. Ook is het fort wel eens geteisterd door brand. De archeologen vonden een laag verbrand materiaal, ontstaan in het jaar 69, tijdens de Bataafse Opstand. De bezetting trok zich toen terug en stak het eigen fort in brand.

Behalve militairen woonden er ook burgers op en rond de Hoge Woerd. Zij bouwden, natuurlijk met goedvinden van het leger, hun huizen vlak buiten de wallen langs de uitvalswegen. In dit kampdorp (vicus) woonden handelaars, winkeliers en ambachtslieden, maar ook vrouwen en kinderen van de soldaten. Zij waren allemaal afhankelijk van het leger, dat op verschillende manieren gebruik maakte van hun diensten. Burgers en militairen werden begraven op grafvelden buiten het kampdorp. Volgens het toen gebruikelijke grafritueel werden de doden verbrand op brandstapels, waarna hun resten in een pot of zak werden bijgezet. De resten van vicus en de grafvelden maken deel uit van het rijksmonument.

Het hele complex van fort en nederzetting heeft bestaan tot het einde van de derde eeuw. Toen heeft het leger het westelijke deel van de limes ontruimd. De troepen verlieten het fort, en de burgerbevolking trok mee, met onbekende bestemming.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 20 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

bouwwerkzaamheden;
aanbrengen van verhardingen;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het dempen/uitdiepen van watergangen of depressies;
het ophogen, verlagen of egaliseren van het terrein.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.