Utrecht - Groot Zandveld

⇐ (531048) monumentenregisterMonumentnummer: 531048

Introductie

Resten van een wachttoren en een nederzetting uit de Romeinse tijd en vroege middeleeuwen.

Neder-Germaanse limes

Dit rijksmonument is onderdeel van de Neder-Germaanse limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Deze is sinds juli 2021 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: bewoning (inclusief verdediging) onbepaald, burgus / wachtpost
Periode: Romeinse tijd, Middeleeuwen
Rijksmonument sinds: 9 december 2011

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

Dat er ten noorden van het dorp De Meern merkwaardige zaken van hoge ouderdom in de grond zaten, was al in de zestiende eeuw bekend. Op een terrein dat `De Hoge Woerd’ werd genoemd, kwamen onder andere Romeinse munten naar boven. Opgravingen in de twintigste eeuw maakten duidelijk dat hier de resten van een Romeins fort in de bodem lagen. Toen vanaf 1997 de Utrechtse satellietstad Leidsche Rijn werd aangelegd, waren de archeologen dan ook goed voorbereid op wat ze zouden kunnen vinden. Al snel overtroffen de resultaten hun stoutste verwachtingen. De opgravingen in Leidsche Rijn hebben in korte tijd onze kennis over de aanwezigheid van het Romeinse leger in Nederland en over de versterkte grenslinie langs de (Oude) Rijn – de limes – enorm uitgebreid. Het is het best onderzochte stuk van de limes in Nederland.

Een goed voorbeeld van de wetenschappelijke opbrengst van de opgravingen vormen de wachttorens die op verschillende plekken in Leidsche Rijn zijn gevonden. Het leger had die halverwege de eerste eeuw gebouwd op strategische plekken, namelijk in bochten van waaruit grote delen van de rivier konden worden overzien. Vandaaruit konden wachtposten onraad signaleren en per koerier of met lichtsignalen berichten doorgeven aan de garnizoenen van de omliggende forten. In Leidsche Rijn zijn restanten van vijf van zulke torens opgegraven. Het zijn voor Nederland unieke ontdekkingen.

Eén van de torens is in 2005 gevonden in het park Groot Zandveld, 800 meter ten noordoosten van het terrein waar het Romeinse fort stond. De toren is maar voor een klein deel onderzocht; het meeste ervan blijft bewaard in de bodem. We weten dat de toren halverwege de eerste eeuw is opgericht bij de plek waar de (Oude) Rijn zich in tweeën splitste. Eén tak stroomde zuidwaarts en kwam langs het fort, de tweede stroomde westwaarts, door een bijna onbewoonde streek buiten het door de Romeinen beheerste gebied. Het was bij uitstek een plek om goed in de gaten te houden. De toren is halverwege de eerste eeuw opgericht en heeft maar 10 tot 20 jaar gefunctioneerd.

In tegenstelling tot de andere wachttorens die na de Bataafse Opstand van 69-70 niet meer werden herbouwd, is op deze plek ook na 70 een militair steunpunt blijven functioneren. Aan het eind van de tweede eeuw lijkt er zelfs een klein stenen fort te zijn gebouwd. Munten, scherven en bouwpuin in de vorm van dakpannen en brokken tufsteen duiden daarop. Het heeft nog bijna een eeuw bestaan, totdat ook de limes en het fort van De Meern werden ontruimd.

Op gezette tijden bleven latere generaties echter op deze plek terugkeren. De westwaarts stromende Rijnloop werd vanaf de derde eeuw de hoofdstroom, en de locatie aan de splitsing bleef zijn aantrekkingskracht behouden.

Er zijn metalen voorwerpen gevonden uit de vierde en vijfde eeuw, die kunnen zijn achtergelaten door eenheden van het Romeinse leger die af en toe nog aan de rivier verschenen. Scherven uit de zesde en zevende eeuw laten zien dat hier toen een nederzetting lag. Net als de resten van de wachttoren wordt die in de bodem van het rijksmonument bewaard. De toren is op de oorspronkelijke plek gevisualiseerd door een vierkante cortenstalen plaat.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond en is er een vrijstellingsdiepte van 20 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

het verrichten van bouwwerkzaamheden;
aanbrengen van verhardingen;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het graven of verbreden van sloten;
het dempen/uitdiepen van watergangen of depressies;
het aanleggen en verwijderen van leidingen;
het aanbrengen van beplantingen;
het ophogen, verlagen of egaliseren van het terrein;
sloopvergunningsplichtige werkzaamheden;
overige wijzigingen.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.