Utrecht - Domplein

⇐ (531049) monumentenregisterMonumentnummer: 531049

Introductie

Resten van een fort (castellum), resten van (vroeg)middeleeuwse kerkgebouwen en keizerlijke en bisschoppelijke residentiegebouwen.

Neder-Germaanse limes

Dit rijksmonument is onderdeel van de Neder-Germaanse limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Deze is sinds juli 2021 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: bewoning (inclusief verdediging) onbepaald, castellum, kasteel, kerk
Periode: Romeinse tijd, Middeleeuwen
Rijksmonument sinds: 11 oktober 2010

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

Binnen de reeks van achttien Romeinse forten (castella) die vanaf halverwege de eerste eeuw na Chr. de Rijngrens bewaakten, neemt dat van Utrecht een bijzondere plaats in. Het is eerder en uitgebreider onderzocht door archeologen dan de meeste andere forten. Alleen van het Utrechtse fort zijn nog resten onder de grond te zien. En het is in zekere zin het historische centrum van Nederland.

Dat laatste is opmerkelijk, want het was in zijn tijd zeker niet het belangrijkste fort langs de limes. Sterker nog: zijn naam staat niet eens vermeld op een Romeinse routekaart waaraan we wél de namen van veel andere forten te danken hebben. We kennen die naam trouwens wel uit andere bronnen. Het heette Traiectum (`oversteekplaats’) waar we de uitgang -trecht nog in herkennen. Het is gebouwd in de jaren 40 van de eerste eeuw na Chr., zoals de meeste limesforten. Het was een versterking van doorsnee-afmetingen, zo’n 1,6 hectaren groot. Ook was het opgebouwd en ingericht zoals alle andere forten aan de Rijngrens. Een rechthoekige wal, omgeven door een gracht, omsloot het terrein waar barakken, werkplaatsen en opslagplaatsen gegroepeerd lagen rond twee `hoofdstraten’. Daar woonden en werkten maximaal een paar honderd soldaten. Meestal waren dat eenheden die in andere delen van het Romeinse rijk waren geworven. Zo was er in Traiectum een onderdeel uit Spanje gelegerd. De commandant van zo’n onderdeel woonde in het ruim bemeten praetorium. Centraal stond een al even fors uitgevoerd hoofdkwartier, de principia. Van dat laatste gebouw zijn de fundamenten opgegraven. Het stond centraal binnen het fort, aan het kruispunt van de twee straten. Die voerden via poorten naar de rivier, die vlakbij stroomde, of naar de weg die het fort met zijn buren verbond. De huidige Servetstraat en Zadelstraat volgen min of meer het tracé van de weg die naar het westen voerde. Vlak ten oosten van het fort lag de afsplitsing van de Vecht, die een van de belangrijkste routes naar de noordelijke `Friese’ gebieden vormde.

Buiten de muren stonden langs die uitvalsweg rijen lange huizen, waar mensen woonden die van het leger afhankelijk waren. Ze verleenden allerlei diensten en verkochten diverse producten. Een deel van de bevolking bestond uit vrouwen die relaties hadden met de soldaten binnen de muren, en hun kinderen.

Net als de andere Rijnforten is Traiectum verschillende malen her- en verbouwd. Het is minstens éénmaal in vlammen opgegaan, namelijk tijdens de Bataafse Opstand van 69-70 na Chr. Een brandlaag die bij de opgravingen werd gevonden, getuigt daarvan. In de tweede helft van de tweede eeuw werden de houten gebouwen en aarden wallen opnieuw opgetrokken uit steen. Het zijn die stenen muren waarvan nog resten in kelders aan het Domplein te zien zijn en in DomUnder.

Tot zover was het fort van Utrecht niet heel uitzonderlijk. Maar in tegenstelling tot de andere forten kreeg Traiectum na het vertrek van het Romeinse leger een belangrijke rol toebedeeld. In het begin van de zevende eeuw breidde het christelijke Frankische rijk zijn macht uit langs de Rijn. In de zevende eeuw bereikten de Franken Utrecht, dat toen in het woongebied van de Friezen lag. Onder Frankisch toezicht werden binnen de nog bestaande muren van het oude fort verschillende kerken gebouwd. Een ervan werd rond 600 gesticht door de Frankische koning Dagobert. De huidige Domkerk is daarvan de (veel latere) opvolger.

Utrecht werd al in de vroege middeleeuwen bisschopsstad en voor lange tijd het geestelijk én wereldlijk centrum van de middeleeuwse Nederlanden. Het Domplein was daar weer het centrum van. Het beslaat min of meer hetzelfde oppervlak als het Romeinse castellum, waarvan de muren in de middeleeuwen zelfs werden hersteld. De bisschoppen van Utrecht bouwden daarbinnen een eigen paleis. In de twaalfde eeuw kreeg ook de Duitse keizer er een eigen paleis, dat bekend stond als `Lofen’. In die tijd moet het Domplein bijna helemaal volgebouwd zijn geweest met kerken en paleizen. Stadsbranden en verval door de eeuwen heen hebben ervoor gezorgd dat alleen de Domtoren en een deel van de Domkerk nog overeind staan. Ondergronds zijn echter nog veel resten van de Romeinse en middeleeuwse bouwwerken bewaard gebleven, en op een aantal plekken zijn ze nog te zien. Het Domplein is dan ook een archeologische schatkamer zonder weerga.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 50 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

bouwwerkzaamheden;
aanbrengen van verhardingen;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het dempen/uitdiepen van watergangen of depressies;
het ophogen, verlagen of egaliseren van het terrein;
het aanleggen en verwijderen van leidingen;
het aanbrengen van beplantingen;
sloopvergunningplichtige werkzaamheden;
overige wijzigingen.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.