Elst - Grote Kerk

⇐ (531051) monumentenregisterMonumentnummer: 531051

Introductie

Resten van twee tempels en een heiligdom uit de Romeinse tijd en voorgangers van de huidige Grote Kerk met bijbehorende begravingen.

Neder-Germaanse limes

Dit rijksmonument is onderdeel van de Neder-Germaanse limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Deze is sinds juli 2021 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: begraving, cultusplaats / heiligdom, heiligdom, kerk
Periode: Romeinse tijd, Middeleeuwen, Nieuwe tijd
Rijksmonument sinds: 4 maart 2011

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

De plaats in Elst waar de middeleeuwse Grote Kerk staat, was al lang vóór de bouw van die kerk een heilige plek. Vondsten van munten en dierenbotten geven aan dat hier rond het begin van de jaartelling een openluchtheiligdom heeft gelegen. Het rivierengebied was toen nog maar kort onderdeel van het Romeinse rijk. De gebruikers van het heiligdom waren vermoedelijk Bataven, van oorsprong een stam uit Midden-Duitsland. Ze waren door het Romeinse leger als hulptroepen geworven en hadden zich gevestigd in het rivierengebied.

Op dit hooggelegen punt, niet ver van Nijmegen waar belangrijke versterkingen en een grote nederzetting lagen, bouwden Romeinse militairen halverwege de eerste eeuw een stenen tempel van 11,5 bij 8,5 meter. Rond het jaar 100 vervingen ze deze door een veel groter gebouw. Deze tweede tempel was van het zogeheten Gallo-Romeinse type, met een hoog centraal heiligdom, de cella, en een omringende zuilengang. Met een afmeting van 31 bij 23 meter is het een van de grootste tempels van dit type uit de Romeinse periode ten noorden van de Alpen. Archeologen vermoeden dat keizer Trajanus, die zich in die tijd persoonlijk met de streek bezighield, de opdracht tot de bouw heeft gegeven. De tempel en de omliggende bebouwing lagen aan een belangrijke doorgaande weg van Nijmegen naar de Rijn bij Driel. De Rijn vormde in die tijd de grens van het Romeinse rijk, de limes.

Voor de bouw van de tempel haalden de soldaten van het Nijmeegse Tiende Legioen tufsteen uit de Eifel, en bikten ze kalksteen uit groeven in de buurt van Metz in Noord-Frankrijk. De stenen fundering rustte op duizenden eikenhouten heipalen. De tempel was ruim 15 meter hoog en was in de wijde omgeving zichtbaar. Zoals gebruikelijk in de antieke wereld was de tempel het middelpunt van een afgesloten ritueel terrein. Hierbinnen was de ontmoetingsplaats van mensen en goden. Voor de ingang van de tempel stond het altaar waar offers plaatsvonden. Op het terrein zijn meerdere kuilen gevonden met resten van dieren en andere offergaven, stille getuigen van plechtigheden die hier plaatsvonden.

Volgens de gangbare theorie was de tempel gewijd aan Hercules Magusanus. De naam duidt op een samenvoeging van de Keltische god Magusanus, geliefd bij de Bataven, en de Romeinse halfgod Hercules. Dit mogen we zien als een vorm van culturele vermenging, waarbij de Bataven voor een deel hun eigen goden bleven vereren en hun heilige plaatsen behielden, maar dan wel aangekleed in een Romeins jasje.

Eenzelfde samengaan van culturen zien we in de bouw van de tempel. Dit was qua ontwerp een mengsel van Romeinse en Keltische invloeden. De architecten hadden deze tempel een wat sterker Romeins karakter gegeven dan andere Gallo-Romeinse tempels. Zo bouwden ze de tempel op een groot terras dat maar aan één kant met een trap betreden kon worden. Dit was een typisch element van klassieke tempels zoals de Romeinen die in zuidelijker streken bouwden.

Elst moet een belangrijk ritueel centrum zijn geweest. In het centrum van Elst zijn verder nog maar weinig opgravingen gedaan, waardoor we niet veel weten over de directe omgeving van de tempel. Zo’n 200 meter ten zuiden ervan stond in ieder geval een gebouw met vloerverwarming. Uit voorbeelden elders weten we dat er in de buurt van tempels ook winkeltjes stonden waar men offergaven kon kopen in alle soorten en maten: van een eenvoudig stukje kip tot fraaie gegoten bronzen godenbeeldjes. Men kon er ook eten, drinken en slapen.

In de derde eeuw raakte de tempel in onbruik. De ruïnes ervan waren nog tot in de achtste eeuw te zien. In die periode bouwde men een zaalkerkje op de tempelfundamenten. Volgens de legende zou de kerk zijn gesticht door de missionaris Werenfried. Vanwege deze vroege stichting behoort de Grote Kerk van Elst tot de oudste kerken van Nederland.

Wie de bouwers ook waren, ze kozen deze plek waarschijnlijk uit praktische motieven. De tempelruïne leverde voldoende bouwmateriaal, en het is ook het hoogste en droogste punt in de wijde omgeving.

Het kerkje groeide in de loop der eeuwen uit tot de vijftiende-eeuwse gotische kerk die er vandaag de dag nog staat. Bij zware gevechten in de Betuwe in september 1944 kwam de kerk in de vuurlinie te liggen en raakte zwaar beschadigd. Bij herstelwerkzaamheden ontdekte men onder de huidige vloer de Romeinse fundamenten, die daarna zorgvuldig werden opgegraven. Ze zijn nog te zien onder de kerk. De kerk zelf is ook een rijksmonument.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 20 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

bouwwerkzaamheden;
het aanbrengen van verhardingen;
het ophogen of verlagen (egaliseren) van het terrein;
het dempen van watergangen of depressies;
het graven of verbreden van sloten;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het aanleggen en verwijderen van leidingen;
het aanbrengen van beplantingen;
sloopvergunningsplichtige werkzaamheden;
overige wijzigingen. De zichtbare resten in de ondergrondse, museale ruimte zijn eveneens kwetsbaar. Verandering van klimatologische omstandigheden kan gevolgen hebben voor de instandhouding van deze archeologische resten.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.