Berg en Dal - Kerstendal, Watermeerwijk

⇐ (531054) monumentenregisterMonumentnummer: 531054

Introductie

Resten van een aquaduct uit de Romeinse tijd en een mottekasteel uit de late middeleeuwen.

Neder-Germaanse limes

Dit rijksmonument is onderdeel van de Neder-Germaanse limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Deze is sinds juli 2021 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: infrastructuur water, mottekasteel
Periode: Romeinse tijd, Middeleeuwen
Rijksmonument sinds: 23 november 2012

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

Tussen 71 en 104 na Chr. was op de Hunerberg in Nijmegen een grote Romeinse militaire eenheid gelegerd: het Tiende Legioen, bijgenaamd `Gemina’ (`De Tweeling’). De 5000 soldaten en officieren waren ondergebracht in een grote ommuurde legerplaats, de castra. Hun aanwezigheid had grote invloed op de wijde omgeving. Eén van de logistieke uitdagingen was om te zorgen voor voldoende water voor de legionairs en de minstens zovele inwoners van de omliggende burgernederzetting, de canabae legionis. Water was nodig voor drinken, wassen, het bereiden van eten, doorspoelen van latrines, verzorging van paarden, het uitvoeren van sommige ambachten en in badgebouwen. De totale waterbehoefte van de bewoners van de legerplaats en de nederzetting wordt geschat op 0,5 tot 1 miljoen liter per dag. Deze immense hoeveelheid kon onmogelijk alleen met emmertjes uit waterputten worden gehaald. Daarom legden de soldaten een ruim 5 kilometer lange waterleiding aan vanaf bronnen in de heuvels van Berg en Dal. De Romeinse ingenieurs stonden daarbij voor een grote driedimensionale puzzel. Ze moesten een tracé in het landschap ontwerpen waarlangs het water met een gelijkmatig verval naar de legerplaats zou stromen. Om dat te bereiken, legden ze vanaf de hoogste bron drie geulen en drie dammen aan. Daardoor kon het water met een vrijwel overal gelijk verval van 0,2% naar beneden stromen.

Van de houten waterleiding zelf is niets meer over. De dammen en geulen zijn echter nog steeds aanwezig in het landschap en vormen samen het grootste zichtbare Romeinse monument van Nederland. Voor Nederlandse begrippen is het aquaduct uniek. Als stukje ingenieurskunst is het directe familie van alle 1100 overige aquaducten in het voormalige Romeinse Rijk.

De heuvels van Berg en Dal bleken ideaal voor de aanleg van een aquaduct. Door de gelaagdheid van de ondergrond was (en is) bronwater aanwezig op relatief grote hoogte. De Romeinen hadden dat feilloos in de gaten en groeven sprengen om die watervoerende lagen aan te boren. De hoogste bron ligt ten noorden van de Oude Kleefsebaan, bovenaan het tegenwoordige Elzendal, op 77 meter hoogte. Dat wordt ook gezien als het beginpunt van het aquaduct.

Ten zuiden van de Oude Kleefsebaan ligt het Kerstendal dat zich uitstrekt over een lengte van meer dan een kilometer. Het dal is met de hand gegraven en heeft een maximale diepte van 11 meter: een woonhuis van drie verdiepingen zou er makkelijk in passen. Voor de aanleg van het Kerstendal is ca. 80.000 m3 grond verplaatst, genoeg om 80 legionairs zo’n 4 jaar werk te bezorgen. De door de Romeinen uitgespitte grond ligt nog altijd zichtbaar op de randen van het dal. Door deze uitgeworpen grond lijkt het dal dieper dan het eigenlijk is ten opzichte van het maaiveld. Daarentegen zal de bodem van het dal in de Romeinse tijd nog enkele meters lager hebben gelegen dan nu. Dat geldt zeker voor het begin van het dal. Daar ligt op de westelijke oever een heuvel van 40 meter breed en 4 meter hoog. In de negentiende eeuw stond deze bekend als ‘Vestaalsche Heuvel’, vernoemd naar de Romeinse godin van het haardvuur. Berichten uit de zeventiende eeuw spreken bovendien van overblijfselen van een tempel voor Mercurius, maar daarvoor is geen enkel archeologisch bewijs gevonden.

Het Kerstendal wordt richting zuiden steeds ondieper en vlakt na enkele honderden meters af tot het niveau van het maaiveld. Hier vlakbij ligt de vijver van de Watermeerwijk, in oorsprong waarschijnlijk een spreng, een uitgegraven waterloop om bronnen aan te boren. Net als het Kerstendal zou deze spreng Romeins kunnen zijn. Aan de oostkant van de Watermeerwijk is nog duidelijk de uitgeworpen grond te zien. Ook in de noordelijke helling liggen enkele sprengen. Aan de westkant is ooit een dam opgeworpen die het watertje opstuwt tot een vijver. Wellicht heeft deze al in de Romeinse tijd gediend als opvangbekken voor het water uit het Kerstendal. In deze omgeving is ook een grafsteen gevonden van een hoge Romeinse officier. De dam en de vijver zouden echter ook kunnen stammen uit de elfde of twaalfde eeuw. Uit die tijd dateert namelijk een motte aan de zuidrand van de vijver. Zo’n motte is een door mensen opgeworpen, afgeplatte heuvel waarop meestal een houten burcht stond. De motteburcht was volgens historische bronnen in bezit van de Heren van Groesbeek en diende mogelijk als steunpunt om dit deel van het Nederrijkswoud te beheren. Ook deze motteburcht maakt deel uit van het archeologische rijksmonument. Het monument is goed ontsloten voor het publiek door twee uitkijkplatforms, informatiepanelen en een speciale Aquaduct-wandelroute.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 20 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

bouwwerkzaamheden;
het aanbrengen van verhardingen;
ophogen, verlagen of egaliseren;
het dempen van watergangen of depressies;
het graven of verbreden van sloten;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het aanleggen en verwijderen van leidingen;
het aanbrengen van beplantingen;
sloopvergunningsplichtige werkzaamheden;
overige wijzigingen.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.