Nijmegen - Mariënboom

⇐ (531084) monumentenregisterMonumentnummer: 531084

Introductie

Resten van een aquaduct uit de Romeinse tijd.

Neder-Germaanse limes

Dit rijksmonument is onderdeel van de Neder-Germaanse limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Deze is sinds juli 2021 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: infrastructuur water
Periode: Romeinse tijd
Rijksmonument sinds: 10 juni 2011

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

Tussen 71 en 104 na Chr. was op de Hunerberg in Nijmegen een grote Romeinse militaire eenheid gelegerd: het Tiende Legioen, bijgenaamd `Gemina’ (`De Tweeling’). De 5000 soldaten en officieren waren ondergebracht in een grote ommuurde legerplaats, de castra. Hun aanwezigheid had grote invloed op de wijde omgeving. Eén van de logistieke uitdagingen was om te zorgen voor voldoende water voor de legionairs en de minstens zovele inwoners van de omliggende burgernederzetting, de canabae legionis. Water was nodig voor drinken, wassen, het bereiden van eten, doorspoelen van latrines, verzorging van paarden, het uitvoeren van sommige ambachten en in badgebouwen. De totale waterbehoefte van de bewoners van de legerplaats en de nederzetting wordt geschat op 0,5 tot 1 miljoen liter per dag. Deze immense hoeveelheid kon onmogelijk alleen met emmertjes uit waterputten worden gehaald. Daarom legden de soldaten een ruim 5 kilometer lange waterleiding aan vanaf bronnen in de heuvels van Berg en Dal. Deze heuvels bleken ideaal voor de aanleg van een aquaduct. Door de gelaagdheid van de ondergrond was (en is) bronwater aanwezig op relatief grote hoogte. De Romeinse ingenieurs stonden daarbij voor een grote driedimensionale puzzel. Ze moesten een tracé in het landschap ontwerpen waarlangs het water met een gelijkmatig verval naar de legerplaats zou stromen. Om dat te bereiken, groeven ze vanaf de hoogste bron drie diepe geulen en legden ze drie dammen aan. Daardoor kon het water met een vrijwel overal gelijk verval van 0,2% naar beneden stromen.

Van de houten waterleiding zelf is niets meer over. De dammen en geulen zijn echter nog steeds aanwezig in het landschap en vormen samen het grootste zichtbare Romeinse monument van Nederland. Voor Nederlandse begrippen is het aquaduct uniek. Als stukje ingenieurskunst is het directe familie van alle 1100 overige aquaducten in het voormalige Romeinse Rijk.

Op het terrein Mariënboom (ook bekend onder de naam Mariënbosch) ligt een van de ‘aardwerken’ van het aquaduct, in de vorm van een gegraven geul. Deze ligt precies in het verlengde van de zuidelijk gelegen Swartendijk, dat het aquaduct over een dal leidde. Om het aquaduct hierna op het iets oplopende terrein op de juiste hoogte te houden, moesten de Romeinen het niveau hier juist verlagen door het graven van een 400 meter lange geul. Voor het graven daarvan is naar schatting zo’n 6500 m3 grond verplaatst. Aan de twee uiteinden valt de geul nauwelijks op, maar in het midden zal deze in de Romeinse tijd een diepte van 3 meter en een breedte van 9 meter hebben gehad. Na de Romeinse tijd viel de geul ten prooi aan erosie, maar hij is nog altijd goed herkenbaar in het landschap. Een houten bruggetje accentueert het hoogteverschil.

Aan de oostkant van de geul begint een dwarsdal naar speeltuin de Leemkuil. Vermoedelijk hebben de Romeinen ook deze gegraven, in dit geval om nieuwe waterbronnen aan te boren. Kennelijk hebben de Romeinen alle mogelijkheden aangegrepen om het aquaduct uit te breiden. Dat gebeurde waarschijnlijk in fasen: als de watertoevoer niet toereikend was, zochten ze steeds verderop nieuwe bronnen.

De geul van Mariënboom is in de negentiende eeuw opgenomen in een parkaanleg. Op het hoogste punt (en dus ook het diepste punt van de geul) werd een heuvel opgeworpen. Van daaruit werden bomenlanen aangelegd, met het heuveltje in de zichtas. Deze parkaanleg bestaat nog steeds. Het terrein heeft in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog dienstgedaan als doorvoerkamp voor geallieerde soldaten die terugkeerden uit Duitsland. Later gebruikte de Nederlandse overheid het kamp als verzamelplaats van in Nederland wonende Duitsers die het land werden uitgezet. Ook deze periode heeft sporen nagelaten op het terrein.

De geul van Mariënboom loopt in kaarsrechte lijn naar de Bosweg, waar de waterleiding een knik moet hebben gemaakt in de richting van het volgende onderdeel van het aquaduct, de Broerdijk. In 2020 is het aquaduct op een van de percelen aan de Bosweg daadwerkelijk teruggevonden. Ook hier had het de vorm van een geul, ter plekke ruim 2 meter diep en 5 meter breed met steile wanden. De geul had een min of meer vlakke bodem van 2,6 meter breed met in het midden een rechthoekige verkleuring van 80 cm breed. Deze verkleuring kan duiden op de inmiddels vergane houten goot van de waterleiding. De geul is minstens twee keer opnieuw uitgegraven. Dat zou kunnen wijzen op verschillende gebruiksfasen van het aquaduct. Ook de geul aan de Bosweg moet in latere eeuwen nog duidelijk zichtbaar zijn geweest in het landschap en heeft al die tijd ook steeds gediend als belangrijke perceelgrens.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 20 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

bouwwerkzaamheden;
het aanbrengen van verhardingen;
ophogen, verlagen of egaliseren;
het dempen van watergangen of depressies;
het graven of verbreden van sloten;
het aanleggen en verwijderen van leidingen;
het aanbrengen van beplantingen;
sloopvergunningsplichtige werkzaamheden;
overige wijzigingen.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.