Herwen - De Bijland

⇐ (532517) monumentenregisterMonumentnummer: 532517

Introductie

Resten van tijdelijke kampen bij het verdwenen fort (castellum) en kampdorp (vicus) uit de Romeinse tijd.

Neder-Germaanse limes

Dit rijksmonument is onderdeel van de Neder-Germaanse limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Deze is sinds juli 2021 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: castellum, marskamp, vicus
Periode: Romeinse tijd
Rijksmonument sinds: 3 juni 2021

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

Herwen lag in de Romeinse tijd net ten zuiden van de rivier de Rijn, in die periode ook de noordgrens van het Romeinse rijk (de limes). Vlakbij Herwen lag het splitsingspunt van Rijn en Waal, een bijzonder strategische locatie. De Waal vormde namelijk de snelste verbinding van de Rijn met Nijmegen, de belangrijkste Romeinse plaats van Nederland. Bij Herwen bouwden de Romeinen een dam die de waterafvoer tussen Rijn en Waal reguleerde: de verre voorloper van de huidige dam bij Pannerden die het water tussen Waal en Pannerdensch Kanaal verdeelt. Ook bouwden de Romeinen bij Herwen een fort (castellum) om de dam en de limes in de gaten te houden. Dit fort lag op de plek van de huidige Bijland. Baggervondsten hebben een schat aan vondsten naar boven gehaald. Het fort is ook bekend uit andere bronnen, waardoor we de naam ervan weten: Carvium.

Na de Romeinse tijd hebben de Rijn en Waal hun rivierloop vaak verlegd, waardoor veel resten uit de Romeinse tijd zijn weggespoeld of juist bedekt met rivierklei. Dat maakt het soms lastig om te bepalen waar er nog met zekerheid sporen uit de Romeinse tijd in de bodem aanwezig zijn. In ieder geval liggen er zeker nog archeologische resten in de bodem ten zuiden van Herwen. Vondsten maken duidelijk dat hier waarschijnlijk een deel van een kampdorp (vicus) lag. De houten huizen van zo’n kampdorp stonden net buiten de muren van het fort, in dit geval dus het fort Carvium in de Bijland. In het kampdorp woonden kooplui, ambachtslieden en andere kleine zelfstandigen die het leger als klant hadden. Daar voegden zich al snel vrouwen bij, de vriendinnen van de soldaten, die niet mochten trouwen maar wel relaties mochten aanknopen waar kinderen uit voortkwamen. Het dorp heeft bestaan van het eind van de eerste eeuw tot de tweede helft van de tweede eeuw.

Op dezelfde plek ontdekten de archeologen ook sporen van grachten. Enkele daarvan hadden een doorsnede in de vorm van de letter V. Het zijn typisch militaire grachten die waarschijnlijk deel uitmaakten van tijdelijke legerkampen. Ze werden vooral gebruikt door legioenen, legereenheden van 5000 elitesoldaten. Romeinse soldaten legden zulke kampen voor verschillende doeleinden aan, bijvoorbeeld tijdens een mars of veldtocht. Dan namen ze alle benodigdheden zelf mee: gereedschap om grachten te graven, hout voor palissades, tenten, kookgerei en voedsel. Na een dagmars van zo’n 25 kilometer wist iedereen precies wat hij moest doen. Vaak overnachtte het legioen maar één nacht in het kamp, dus moesten ze de volgende ochtend alles weer inpakken, de grachten dichtgooien en op pad gaan naar de volgende bestemming. Ze legden ook oefenkampen aan, om te kunnen trainen.

Voor Nederlandse begrippen zijn zulke kampen heel bijzonder. Ze zijn alleen bekend uit de omgeving van Ermelo op de Veluwe, dus buiten het Romeinse rijk. Even over de grens met Duitsland, bij het plaatsje Till, zijn ook dergelijke kampen gevonden. Die dateren mogelijk uit de tijd van de Bataafse opstand (69-70), maar zeker ook uit andere perioden. De datering van de kampen bij Herwen is niet duidelijk.

Dat er in Herwen van alles aan de hand was in de Romeinse tijd, blijkt ook uit de recente vondst van een uitgebreid tempelcomplex op de locatie Herwen-Hemeling, twee kilometer ten westen Herwen. Hier vonden archeologen resten van tempels, altaarstenen, godenbeelden en offergaven. Deze heiligdommen werden vooral bezocht door officieren en soldaten uit dat fort. Door hun offers en altaarstenen weten we ook de naam van enkele militaire eenheden waar ze bij hoorden, zoals het Eerste Vlootcohort en het Tweede Cohort van Romeinse Burgers. Ze kwamen uit verschillende delen van het Romeinse rijk en vereerden er verschillende goden, zoals Mercurius en de Romeins-Egyptische `menggod’ Jupiter Serapis. Daarnaast zijn er ook altaren gewijd aan Hercules Magusanus, een samenvoeging van de Romeinse halfgod Hercules en zijn inheemse, regionale evenknie Magusanus. Dat laatste is een goed voorbeeld van versmelting van mediterraan-Romeinse en lokale culturen. Die versmelting vond niet alleen plaats op religieus terrein, maar feitelijk op alle gebieden. Ook voor de bewoners van het kampdorp in Herwen zal dat de normaalste zaak van de wereld zijn geweest: daar leefden mensen van allerhande culturen naast en met elkaar.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 70 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

het ophogen, verlagen of egaliseren van het terrein;
bouw-, sloop- of graafwerkzaamheden waarvoor een omgevingsvergunning of ontgrondingenvergunning vereist is;
het aanbrengen van verhardingen in de openbare ruimte;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het aanplanten en verwijderen van (diepwortelende) bomen en struiken.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.