Ens - Middelbuurt, Schokkeringweg
< Rijksmonumenten⇐ (46032) monumentenregisterMonumentnummer: 46032
Introductie
Terp de Middelbuurt op Schokland, met een kerk en een ijsloperschuur.
Schokland
Dit rijksmonument is onderdeel van Schokland. Dit gebied is sinds 1995 UNESCO werelderfgoed.
Kenmerken
- Type: bewoning (inclusief verdediging) onbepaald, kerk, terp / wierde
- Periode: Middeleeuwen, Nieuwe tijd
- Rijksmonument sinds: 29 september 1980
Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.
Verhaal over het Rijksmonument
Toen bodemdaling en vernatting rond 1400 hun tol gingen eisen, zagen de bewoners zich genoodzaakt de individuele terpjes te verlaten. De Middelbuurt was een van de grotere terpen waarop de bewoning zich vanaf die tijd concentreerde. Deze terpen lagen alle aan de oostzijde van Schokland, die het beste beschermd was tegen wind en afslag. Later werd er een zeewering van palen rondom de terp aangebracht, die gereconstrueerd is.
De Middelbuurt vormde samen met de Zuidpunt en De Zuidert het buurtschap Ens, en was de belangrijkste van die drie terpen. De terp werd ook wel Molenbuurt genoemd, naar een (graan)molen die in 1555 vermeld wordt, maar op latere kaarten niet meer zichtbaar is. In de loop van de tijd stapten steeds meer Schokkers van het boerenbestaan over naar de visserij, hiertoe mede gedwongen door de landafslag en de slechte kwaliteit van de grond. In de zeventiende en achttiende eeuw was visserij het belangrijkste middel van bestaan.
In 1647 woedde er een grote brand op de Middelbuurt. De huizen waren grotendeels van hout en stonden dicht op elkaar, waardoor brandgevaar op de loer lag. De woningen werden weer herbouwd; een bron uit 1776 vermeldt 28 huizen, bewoond door 45 gezinnen. In 1846 was hetzelfde aantal gezinnen verdeeld over 38 huizen. Volgens een opgave uit 1832 woonden en werkten er toen een dominee, een opzichter van Rijkswaterstaat, een bakker, een schipper, een onderwijzer, een winkelier, een tapper, een aannemer, een timmerman en een heelmeester op de Middelbuurt. De rest van de bevolking was visser of dagloner.
Op de Middelbuurt werd in 1717 een kerk in gebruik genomen, die naast de oudere pastorie was opgetrokken. Deze kerk was de opvolger van de middeleeuwse kerk op de Zuidpunt. Over de kerk uit 1717 is niet zoveel bekend. Voor de kerk die nu op de Middelbuurt staat werd op 22 mei 1834 de eerste steen gelegd, nadat die van 1717 wegens verzakkingen en slechte staat van onderhoud afgebroken was. Het is een zogenaamde Waterstaatskerk, gebouwd onder een Koninklijk Besluit van Willem I, dat gold van 1824 tot 1875. In die periode moest het ontwerp van een nieuwe kerk worden gemaakt door of met medewerking van een ingenieur van het Ministerie van Waterstaat. Deze kerken zijn vaak gebouwd in neoclassicistische stijl, zo ook die op Schokland. De kerk is tegenwoordig gerestaureerd en voorzien van (niet-originele) inrichting. In lijn met een oude traditie kun je er weer trouwen.
Het bijzondere van de kerk van 1834 was dat die het enige gebouw op Schokland was met een leien dakbedekking. Dat bood de mogelijkheid om op het dak regenwater te verzamelen. Zoet water was op het Zuiderzee-eiland een schaars goed. Via dakgoten en afvoerbuizen werd de regen naar een waterkelder geleid en per emmer verkocht aan degenen die zich dat konden veroorloven. Maar tegen de kerk aan stond ook een houten gebouwtje met daarin gemetselde stenen troggen. Dat waren de zogenaamde ‘armenbakken’, waar behoeftige bewoners hun drinkwater konden halen.
Armoede was een voortdurend probleem. Regelmatig moest er ondersteuning komen vanaf het vasteland. Gecombineerd met de harde strijd tegen het water leidde deze omstandigheid uiteindelijk tot de ontruiming in 1859. De bewoners moesten dat zelf doen. Ze kregen een vergoeding van ruim tweemaal de waarde van hun huizen plus 100 gulden verhuiskosten, maar dienden die huizen dan wel tot de grond toe af te breken. De autoriteiten wilden er namelijk zeker van zijn dat terugkeer onmogelijk was. Er was wel sprake van enige coulance, want het bouwmateriaal mochten ze over de Zuiderzee meenemen naar hun nieuwe woonstee. De Schokkers waaierden onder andere uit naar het dorpje Brunnepe bij Kampen, Vollenhove, Urk, Volendam en Enkhuizen.
Na de ontruiming bleven er nog enkele personen ambtshalve op Schokland wonen: een rijksarbeider/lichtwachter op Emmeloord, een rijksarbeider op de Middelbuurt en een lichtwachter op de Zuidpunt. Zij waren in dienst van Rijkswaterstaat en stonden onder toezicht van een waterstaatsingenieur, die niet op Schokland woonde. De kerk van de Middelbuurt werd ingericht met ijzeren beddenkooien en een centrale haard, zodat er van tijd tot tijd groepen dijkwerkers in konden verblijven.
Vandaag de dag is Museum Schokland gevestigd op de Middelbuurt. Aanvankelijk begon het museum in de kerk, nu beslaat het verschillende panden en zijn er wisselende tentoonstellingen en educatieve activiteiten. Naast de houten panden waarin het museum gevestigd is, is er ook een weliswaar ingrijpend gerestaureerde, originele IJsloperschuur. In deze schuur vond de IJsloper onderdak, een scheepje dat werd ingezet als de Zuiderzee in de winter dichtgevroren was. Er zaten glij-ijzers onder waarmee sterke mannen het met touwen over het ijs konden trekken. Zo was er toch een verbinding met het vasteland mogelijk. Een beeld van barre tijden dringt zich op bij dit verhaal.
Vrijstellingsdiepte
Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 25 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:
- bouwwerkzaamheden;
- het aanbrengen van verhardingen;
- ophogen, verlagen of egaliseren;
- het wijzigen van het grondwaterpeil;
- het dempen/uitdiepen van watergangen of depressies.
Archeologisch rijksmonumentenpaspoort
Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.
Zie ook
Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 28 mrt 2024 om 15:31.