Ens - Zuidpunt van Schokland

⇐ (46030) monumentenregisterMonumentnummer: 46030

Introductie

Zuidpunt van Schokland, bestaande uit een terp met de resten van een kerk, begravingen en een vuurbaak.

Schokland

Dit rijksmonument is onderdeel van Schokland. Dit gebied is sinds 1995 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Afb. 2 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: begraving, kerk, scheepvaart, terp / wierde
Periode: Middeleeuwen, Nieuwe tijd
Rijksmonument sinds: 29 september 1980

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

Waarschijnlijk al rond 1300 werd op de Zuidpunt de eerste kerk van het eiland gebouwd, die van Ens. Het was de opvolger van de kerk van het vroegere Ens, dat verder naar het zuidwesten lag. Er zouden nog verschillende bouwfasen na die eerste kerkbouw volgen, tot de eredienst uiteindelijk in 1717 werd beëindigd. De missen kregen toen een vervolg in de nieuwe kerk op Middelbuurt. De bewoners bleven wel binnen de Enser kerk begraven, nog zeker een eeuw lang. Vele generaties zijn zo op het eiland geboren, getogen en te rusten gelegd.

In de zomer van 1940 kwam medicus dr. A. de Froe van de Universiteit van Amsterdam met zijn studenten op de Zuidpunt graven naar skeletresten. Zijn interesse kwam voort uit de gedachte dat lichaamsbouw en schedelvorm van de geïsoleerde eilandbewoners illustratief zouden zijn voor vroegere Zuiderzeegeneraties. De Froe vermeldt graven zonder markering, met overledenen die ter aarde besteld waren in eenvoudige grenenhouten kisten. Hun gezicht was gericht naar het oosten, naar Christelijk gebruik in afwachting van de wederopstanding.

De opgegraven stoffelijke resten bleven na de oorlog bewaard in het Amsterdamse Academisch Medisch Centrum. De Schokkervereniging, waarvan de leden onder andere nazaten zijn van de eilandbewoners, maakte zich sterk voor herbegraving op de oorspronkelijke rustplaats. In 2002/2003 vond hun roep gehoor: alle menselijke resten zijn in fasen teruggebracht naar Schokland en daar herbegraven te midden van de herstelde funderingen. Het onderzoek van De Froe en zijn studenten had niet alleen menselijk botmateriaal aan het licht gebracht, maar ook bouwresten van de diverse kerkfasen. De archeoloog P.J.R. Modderman, destijds verbonden aan het Biologisch-Archaeologisch Instituut in Groningen, voerde daarom in augustus 1944 een archeologisch onderzoek uit.

Hij onderscheidde maar liefst zeven bouwfasen van de kerk, die hij ondanks de moeilijke oorlogsomstandigheden zorgvuldig documenteerde. De fasen waren volgens Modderman verdeeld over drie perioden, alle te dateren in de veertiende en vijftiende eeuw. Nog tijdens de eerste bouwperiode was een grote toren opgetrokken, maar uitbreiding van de kerk leidde ertoe dat deze weer snel werd afgebroken. Later is aan de inmiddels uitgebreide kerk opnieuw een toren gebouwd.

Van twee van de door Modderman vastgestelde bouwfasen is de fundering tegenwoordig hersteld en zijn de kerkmuren met authentieke stenen deels opnieuw opgetrokken. Ook de spatmuur bij de ingang, die de kerkgangers tegen het water moest beschermen, is herkenbaar.

Juist die spatmuur maakt invoelbaar welke moeite de eilandbewoners moesten doen om de mis te kunnen bijwonen. Bewoners van Middelbuurt of de Zuidert moesten over het smalle planken voetpad, gelegen achter de waterkering, naar de kerk op de Zuidpunt. Het planken pad was zo smal dat je er niet met z’n tweeën naast elkaar kon lopen. Bovendien was het pad altijd nat en dus glad, door het zeewater dat er overheen spoelde.

Na de ontruiming van het eiland wees ten zuidwesten van het kerkje een vuurbaak de schippers in het donker de weg. Dat lichtbaken was al rond 1618 opgericht, omdat het van levensbelang was voor de Zuiderzeevaart. Noord-Holland en Overijssel namen daarom gezamenlijk het besluit om op de Zuidpunt een vuurbaken in te stellen. Elke nacht werd er een vuur gestookt; een zware kostenpost. Dat vuurbaken was aanvankelijk een gebouwtje met een takel met korf, waarin brandende turf omhoog werd getakeld. Nog geen twintig jaar later, in 1635, werd de opvolger van die eerste vuurbaak gerealiseerd. Daar is een uitgebreid bestek van bewaard gebleven, dat onder andere gewag maakt van "‘sal hooch sijn achttien voeten’ en ‘ende opten stoel een bequame rooster om het vuir op te stoecken.’" Turf was bij deze versie vervangen door brandende kolen.

Naast de kerk kwam een woning voor de lichtwachter, en in 1821 werd bij de lichtwachterswoning ook nog een mistklok geplaatst. Vuurbaken en mistklok vertellen hoe de navigatie verliep in een tijd zonder satellieten.

De vuurbaak hield bijna twee eeuwen lang stand, tot hij bij de storm van 1825 verwoest werd door het water dat tot drie meter boven normaal peil kwam. Rijkswaterstaat bouwde vervolgens vlak naast de lichtwachterswoning een nieuwe ronde vuurtoren, die tot 1944 op Schokland dienst heeft gedaan. Het fundament daarvan ligt nog altijd op de Zuidpunt. Toen in 1990 een archeologisch booronderzoek werd uitgevoerd, werden ten westen van de terp veel as en steenkoolresten aangetroffen. Die moeten afkomstig zijn van de vuurbaak.

Als je tegenwoordig van de Zuidpunt richting het noorden van Schokland loopt, kun je ná de Zuidert oostwaarts afbuigen. Je wandelt dan over op de originele locatie gereconstrueerde dijkjes, door natte graslanden. De kunstmatig hoog gehouden grondwaterstand zorgt ervoor dat de archeologische sporen in de ondergrond goed bewaard blijven. Ook wordt bodemdaling tegengegaan, waardoor het voormalige eiland goed zichtbaar blijft als verhoging in de polder.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 30 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

bouwwerkzaamheden;
het aanbrengen van verhardingen;
ophogen, verlagen of egaliseren;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het aanbrengen van beplanting;
het dempen/uitdiepen van watergangen of depressies.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Monumenten

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.