Ens - Oud Emmeloorderweg - Terp Oud Emmeloord
< Rijksmonumenten⇐ (46033) monumentenregisterMonumentnummer: 46033
Introductie
Terp Oud Emmeloord op Schokland met resten van een kerk en kerkhof, de overblijfselen van een haven, een dienstwoning en een misthoorngebouw.
Schokland
Dit rijksmonument is onderdeel van Schokland. Dit gebied is sinds 1995 UNESCO werelderfgoed.
Kenmerken
- Type: bewoning (inclusief verdediging) onbepaald, haven, kerk, kerkhof, terp / wierde
- Periode: Middeleeuwen, Nieuwe tijd
- Rijksmonument sinds: 29 september 1980
Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.
Verhaal over het rijksmonument
”Daar is het water, daar is de haven, waar j’altijd horen kon ‘We gaan aan boord’ De voerman laat er nou paarden draven, en aan de horizon leit Emmeloord.”
De Zuiderzeeballade uit 1959, die we vooral kennen van de uitvoering van Oetze Verschoor en Sylvain Poons, roept een tamelijk romantisch beeld op. De werkelijkheid op het eiland was echter allesbehalve romantisch. Emmeloord lag aan de noordkant van Schokland, en de wind waaide vaak uit het noordwesten. Omdat er nauwelijks bomen groeiden op de terp met zijn zilte ondergrond, kwam die wind genadeloos hard aan.
De haven waar het lied waarschijnlijk op doelt kreeg Emmeloord pas in 1839, dus ná de stormramp van 1825. Eerder was er al wel een bescheidener haven op Emmeloord, met twee golfbrekers. Ens, de buurtschap waar de Zuidpunt, Zuidert en Middelbuurt onder vielen, wilde de nieuwe haven ook graag, maar de keuze viel uiteindelijk op Emmeloord.
De aanleg van deze haven onderstreepte het belang van Schokland voor de scheepvaart. Er was druk verkeer op de Zuiderzee, bijvoorbeeld voor de turfvaart. Na de opening van het Noordzeekanaal in 1876 nam het aantal scheepvaartbewegingen van en naar Amsterdam bovendien behoorlijk toe. In de haven werden vee, boter en turf overgeslagen in kleine vrachtschepen en de schippers wachtten er op betere weersomstandigheden.
Naast het weer kampten de Emmeloorders ook met andere natuurverschijnselen en rampen. In 1617 werd bijna twee derde van de bewoners slachtoffer van de pest. En zowel in 1728 als in 1749 woedde er brand op de terp. Omdat de huizen van hout waren en dicht op elkaar stonden, was dit een reëel gevaar.
De 86 gezinnen die bij de volkstelling van 1830 op Emmeloord woonden hadden slechts 65 huizen ter beschikking. In vijf gevallen woonden er zelfs drie gezinnen in één huis. Dat was een uitvloeisel van de vernieling en beschadiging van de huizen bij de stormramp van 1825. De levensomstandigheden waren blijkbaar ook niet best. In het boekje Beschrijving van Schokland en de Schokkers uit 1858 beschreef dr. B. Meijlink wat hij had aangetroffen op het eiland. Over Emmeloord meldde hij dat het ‘veel armoediger uiterlijk aanzien’ van de woningen hem was opgevallen. Ook eende hij dat er sprake was van ‘eene mindere zindelijkheid’. Al eerder had de pastoor van Emmeloord de school van Emmeloord beschreven als lijkend op een veestal.
Om de werkloze bewoners een ambacht te laten leren en werk te verschaffen was in 1838, op initiatief van de Overijsselse gouverneur, op Emmeloord een handweverij ingericht. Er werden calicots gemaakt, ongebleekte katoenen weefsels. De handweverij werd geen groot succes en toen machinale weefgetouwen opkwamen, legde deze industrie het helaas af.
Na de reformatie waren de Emmeloorders katholiek gebleven, terwijl de bewoners van de buurtschap Ens op het protestantisme overstapten. Regelmatig lagen de Emmeloorders overhoop met gezagsdragers van bovenaf, die veelal van gereformeerden huize waren. Ze kerkten op hun eigen terp in de Sint Michaelkerk, die ongeveer op de plek stond waar nu de lichtwachterswoning staat. In 1858 was die kerk volgens Meijlink nog in goede staat. Naast de kerk lag een begraafplaats, waar de bewoners hun laatste rustplaats vonden.
Na de ontruiming van Schokland werd de kerk afgebroken, maar het kerkhof werd niet geruimd. De bewoners die er na hun overlijden aan de aarde waren toevertrouwd, bleven dus op het eiland. Sinds 2007 is de begraafplaats gemarkeerd met een monument, een stalen hekwerk met de namen van hen die er begraven liggen.
Wat we verder tegenwoordig op Oud Emmeloord zien staan is van ná de ontruiming. De lichtwachterswoning werd in 1882 gebouwd als dienstwoning voor de lichtwachter/havenmeester. De regering had namelijk bepaald dat de vuurtoren op deze cruciale plek ook na de ontruiming in werking moest blijven. De vrouw van de havenmeester dreef een winkeltje voor de schippers en de haven bleef ook in functie als schuilplaats bij slecht weer.
Over slecht weer gesproken; ook het misthoornhuis van omstreeks 1900 staat er nog. In deze machinekamer stond de motor waarmee de luchtdruk voor de aandrijving van de misthoorn werd opgewekt. Bij mist was het moeilijk navigeren op de Zuiderzee, omdat de traditionele oriënteringspunten uit beeld verdwenen. Geluidssignalen werden dan gebruikt om de schippers te attenderen op het eiland.
Naast de originele lichtwachterswoning en het misthoornhuis zien we enkele karakteristieke elementen die gereconstrueerd zijn, waardoor we de haven van Emmeloord en de vuurtoren weer kunnen ervaren in de sfeer van de Zuiderzeeballade.
Vrijstellingsdiepte
Bij dit rijksmonument gaat het om archeologische resten op en/of dicht onder het maaiveld; daarom is er geen vrijstellingsdiepte van toepassing.
Archeologisch rijksmonumentenpaspoort
Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.
Zie ook
Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 28 mrt 2024 om 15:07.