Ens - Terp De Zuidert

⇐ (46031) monumentenregisterMonumentnummer: 46031

Introductie

Terp De Zuidert op Schokland, met een waterput.

Schokland

Dit rijksmonument is onderdeel van Schokland. Dit gebied is sinds 1995 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1. Foto © Weleer

Afb. 2 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: bewoning (inclusief verdediging) onbepaald, terp / wierde
Periode: Middeleeuwen, Nieuwe tijd
Rijksmonument sinds: 29 september 1980

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

De Zuidbuurt of Zuidert viel onder het buurtschap Ens en was een van de grotere terpen waarop de bewoners van Schokland zich vanaf 1400 gingen vestigen. Ze wierpen die terpen met vereende krachten hoog op en voorzagen ze van een palenwerk. Deze terpen waren bovendien gelegen aan de oostzijde van het eiland, die het meest beschermd was tegen wind en afslag.

Uit een opgraving op de Zuidert door G.D. van der Heide in 1950 en heronderzoek in 2007 bleek dat de terp bestond uit meerdere ophogingslagen, waarvan de oudste uit de vijftiende eeuw dateerde. De onderzoekers troffen meerdere uitbreidingsfasen aan, evenals fundamenten en vloerresten van een éénkamer-huisje en een bakstenen gebouwtje.

Voor wie heden ten dage de Zuidert zo vredig ziet liggen in het omringende landschap, is het misschien moeilijk voor te stellen welke inspanningen de bewoners moesten verrichten voor hun dagelijks leven op de terp. Maar de gereconstrueerde waterput staat symbool voor een belangrijk aspect: de drinkwatervoorziening.

Toen het omringende water nog zoet was, was het oppervlaktewater gewoon drinkbaar. Maar na de vorming van de Zuiderzee werd dat water eerst brak en later zout en kon het niet meer gebruikt worden. Dus werden er waterputten geslagen om grondwater naar boven te halen. Helaas kwam ook aan deze mogelijkheid een eind, want vanaf het einde van de zestiende eeuw verziltte het grondwater. Vanaf toen waren de bewoners aangewezen op regenwater en gesmolten sneeuw en ijs. Soms werd in de zomer per schip drinkwater gehaald in Kampen. Het brakke water werd gebruikt voor de was en voor de schoonmaak. De kwaliteit van het drinkwater was zo slecht dat de bewoners vaak ziek waren.

Op de Zuidert stonden alleen huizen, er was verder niets. Voor de kerkgang moesten de bewoners over het smalle planken voetpad, gelegen achter de waterkering, naar de kerk van Ens op de Zuidpunt. Dat planken pad was altijd nat en dus glad, door het zeewater dat er overheen spoelde. Bovendien was het zo smal dat je er niet met z’n tweeën naast elkaar kon lopen. Als de eilandbewoners elkaar op het pad wilden passeren, pakten ze elkaar stevig bij het middel en draaiden vervolgens om elkaar heen. Dit fenomeen werd de ‘Schokker dans’ genoemd.

De huizen op de Zuidert waren van hout en hadden een vloer van leem en een dak van riet of stro. Ze stonden ook nog eens dicht op elkaar en dit alles maakte dat ze zeer brandgevaarlijk waren. In 1775 sloeg het noodlot toe; een felle brand legde alle woningen in de as en 76 mannen, vrouwen en kinderen raakten dakloos. De bevolking liet zich niet uit het veld slaan en herbouwde de boel. Ondersteuning kwam van de stad Kampen en het gewest Overijssel. Maar in 1825 kwam de beruchte stormvloed, waarbij wederom huizen verwoest werden.

Alsof dat nog niet genoeg was, bracht de nacht van 1 op 2 januari 1853 een zware noordwesterstorm die de hele terp onder water zette en een enorme ravage veroorzaakte. In 1854 kwam de Commissaris van de Koning van Overijssel op inspectie. De eilandbewoners hoopten opnieuw op steun. Die kregen ze in zekere zin ook, maar in de vorm van een schadevergoeding voor de afbraak van hun huizen. De commissaris had geoordeeld dat de situatie op de Zuidert te armoedig was om nog verder te laten voortbestaan. De veertien gezinnen die er nog woonden, ontruimden hun huizen in 1855. Ze verlieten het eiland echter niet, maar gingen op de terpen Middelbuurt en Emmeloord wonen. Al ruim voor de grote ontruiming van 1859 werd de Zuidert dus geheel verlaten. Het eenzame huisje dat er nu staat, is een reconstructie.

Wie tegenwoordig vanaf de Zuidert richting het noorden van Schokland loopt, kan ervoor kiezen om oostwaarts af te buigen. Je wandelt dan over op de originele locatie gereconstrueerde dijkjes, door natte graslanden. De kunstmatig hoog gehouden grondwaterstand zorgt ervoor dat de archeologische sporen in de ondergrond goed bewaard blijven. Ook wordt bodemdaling tegengegaan, waardoor het voormalige eiland goed zichtbaar blijft als verhoging in de polder.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 25 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

bouwwerkzaamheden;
het aanbrengen van verhardingen;
ophogen, verlagen of egaliseren;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het aanbrengen van beplanting.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Monumenten

Ens - Zuidpunt van Schokland

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.